Марий йылмым кумда тӱняште арален кодаш да чапландараш манын, тудо эсогыл Билл Гейтс марте шуын да умылымашым муын. Таче ме марий шомак-влакым Яндексыштат муын кертына. Эсогыл йылмынан ойыртемалтше ӱ ӧ, ҥ, ӓ, ӹ гай буква-шамычан шомакымат сайын лудын кертына. Марла электрон мутер, книга-влак, чын возымым тергыше системе улыт… Чыла тидлан ме газетнан тачысе унажлан – Шернур районысо Кугу Мушко ялыште шочын-кушшо марий рвезылан, В.М. Васильев лӱмеш МарНИИЯЛИ-н пашаеҥже Андрей Чемышевлан тауштышаш улына. Шукерте огыл палемдыме пел курымаш лӱмгечыже тудын дене вашлияш амалым ыштыш.
Айдемын тыгай лӱмгечыже весе-шамычлан веле огыл, ончыч юбилярлан шкаланжат эртыме корныштыжо иктешлымашым ышташ амалым ышта. А ты пагытыште Андрей чынжымак шке шочмо калыкшылан суапым ыштен. Тидым ме сайракынже ятыр ий гыч умылена, очыни. Таклан огыл шукерте огыл тудым Марий Эл вуйлатыше Тауштымаш дене палемден. Кеч шке жапыштыже тудо лингвист пашажланак республикысе М.Н. Янтемир лӱмеш кугыжаныш премий денат палемдалтын.
А вет Шернур школышто тунеммыж годым тудо лингвист огыл, военный лияш шонен…
– Андрей, шочмо йылметым тӱня кумдыкышто чапландарымаште тый эсогыл Билл Гейтс марте шуынат? Тидлан могай амал лийын?
– Шке жапыштыже мый Марий Эл Радиошто сем да йӱк редакторлан ыштенам. Шкаланем марий йылме дене сайтым ышташ пижынам ыле. Windows XP системан ноутбукым лӱмын налынам. Но шонымым шуктымаште Ӓ, Ӧ, Ӹ, Ҥ, Ӱ лачшымак марий буква-влак шотышто нелылык лектын. Нуно возымаште значок семын гына ончыкталт кодыныт. Мыйым критиковатлаш тӱҥальыч. Вараже умылышым: операционный системыште марий йылмылан лӱмын юникодым кучылташ кӱлеш. Сандене, ты йодышым тарватен, вич марий буквам операционный системыш пурташ йодын серышым возышым да интернетыш вераҥдышым. Тудым федерал кӱкшытан чыла изданий-влак ужыныт да репост йӧн дене кумданрак шареныт. Тыгеак серыш Билл Гейтс марте шуын. Microsoft компаний гыч вашмутшат толын. Тушто тыгай нелылык уло, но тудым кораҥдаш манын, изи огыл окса кӱлеш манын вашештеныт.
Мый дечемат шукын интервьюм наледеныт, федеральный телеканал-влак гычат лӱмын толын коштыныт. Молан манаш гын, ты проблемыже изи чотан
моло калык-влакын йылмышт шотыштат лийын. Тылеч вара мыланем полшаш шонымаш денат йыҥгыртеныт. Тыгак эркын ты йодышым шке гыч шотыш кондаш пижынам. Варажым чыла операционный системылан келшыше марий буква-влакым пуртышо посна программымат ыштенам. Эше варажым телефонышто марий буква-влакым шыҥдарышашланат йӧным кычал муынам.
Варажым ты проблеме дене кылдалтше йодыш шотышто вес кундемлашкат ужаш тӱҥальыч, чапланыше айти-компаният пашам пырля ышташ темлен… Интернет тӱняште йылме-влакым шарыме шотышто тургыжландарыше тӱрлӧ йодыш дене пашам ыштыше-влак уке огытыл. Иктышт электрон мутер-влакым ыштат, весышт – чын возымым тергыше программым, кумшышт – кычалше системым, нылымшышт – морфоанализаторым але машин кусарышым… Тунам кум ий жапыште мый чалашт дене гаяк палыме лийынам. 2011 ийыште МарНИЯЛИ-ште йылме-влакым интернет-кумдыкышто шарыме шотышто йодыш дене кылдалтше кугу конференцийым эртаренна. Тушко йот элла, Российысе регионла ден кугурак олала гыч 30 наре компьютер лингвист толын. Ме тушто кажне регионлан мом ыштышаш паша шотышто кутырен келшенна, ончыклыклан планым палемденна ыле.
– Тугеже, лектеш, йылмым интернет тӱняште шарыме шотышто пӱсӧ йодышым эн ончыч марий-влак нӧлталыныт. А молан тугеже ончыч марий йылмым огыл шӱкаш, а коми йылме дене ышташ манын эсогыл Сыктывкарыш илаш да паша ышташ кусненат?
– Чаманен каласыман, мемнан дене ты паша нигӧлан кӱлдымым умыленам. Мутлан, Татарстаныште ты пашалан латвич еҥан посна рӱдерым почыныт, тудо «Институт прикладной симеотики» маналтеш, бюджетышт гына вич ийлан 400 миллионыш шуэш. А мемнан республикыште шке велым чыла гаяк ыштыме лийын: расладкым, электрон мутер-влакым, чын возымым тергыше системым… 2012 ийыште марий йылмым официально юникодыш кусарыме шотышто республик вуйлатышын посна пунчалжат лектын ыле. Но пашаже вораҥын огыл. Мутлан, кажне частный огыл компьютерыште тыгай юникодым шыҥдарыман ыле. Но республикысе Связь да информатизаций департамент шке пашажым кӱлеш семын шуктен огыл. Варажым мыланем Коми Республикысе Кугыжаныш службо академий гыч тыгаяк пашам шукташ темлымаш пурыш. Тушто тидлан посна рӱдерым почыч… Вич ий наре жапыште мо кӱлешым чыла ыштыме. Кызыт коми-влак шке йылме корпусышт дене кугешнен кертыт.
Но мыйын садак марий йылмылан чонем коржын, санденак ты жапыштак шкалан чын возымым тергыше программым ыштен толынам. Санденжат мӧҥгеш Йошкар-Олаш пӧртылынам да угыч пашалан пижынам. Кеч угыч тӱҥалаш неле лийын. Пел ий наре тӱрлӧ омсаш тӱкалышым…
Тӱнам тӱвыра министрын алмаштышыже Александр Ивановын полшымыжлан кӧра Марий тӱвыра рӱдер пелен ныл ставкан марий йылмым да тӱвырам у семын виктарыше пӧлкам почыч. Компьютер-влакым, моло кӱлеш техникым нальыч. Но шинчаш вер укелан кӧра, МарНИИЯЛИ-н оралтышкыже вераҥдышт. Варажым шкежат тушкак пашаш куснышым. Кызыт ынде ты шанче
институт пелен йылмым шымлыме дене кылдалтше посна лабораторийыште ыштем. Но Марий тӱвыра рӱдер пелен почмо пӧлкаже кодын.
– Эн ончычак могай пашалан пижында?
– Рӱдерым почмеке, пел ий жапыште иктаж-могай паша лектышым ончыкташ кӱлын. Марий йылмым Яндекс.Кусарыше системыш пуртен кертна. Мо кӱлешыжым мый тугакшат чыла ямдыленам ыле. Варажым, Марий Эллан 100 ий темымым палемдыме программыш пурен кертмылан кӧра, ме марий йылме корпусым ышташ пижна. Тушто 20 миллион утла мут лийшаш. Кызыт 19 миллионжым поген шуктенна. Но эше паша кӱжгӧ, разметкым ышташ кӱлеш. Кажне мутлан морфологий, синтиксис разметкым, синтезаторым, ойлымым распознавательым, «Марий Алисам» ышташ шонымаш-влак улыт…
– Лӱмгечет вашеш калыклан эше ик пӧлекым ыштенат вет?
– Чын, тиде – кок томан рушла-марла мутерын электрон версийжым. 6 июльышто тудым презентоватлышым.
– Тый шанчызе отыл. Марий йылме дене тыге кыртмен пашам ышташ куштылгыжак огыл, пашатым критиковатлышыжат улыт, очыни…
– Тыгай пашам шуктышашлан йылмызе омыл манын шылталышат лийыныт. Но марий йылмым интернет кумдыкышто шӱкаш тӱҥалмеке, мый тудын кажне ужашыжым посна шымлаш пижынам. Варажым Марий кугыжаныш университетыште финн-угор филологий дене магистратурымат тунем пытаренам.
– Но шке жапыште военный лияш шоненат?
– Шоненам веле огыл, лийынам. Классыште эн изи капан улам ыле. Рвезе-влак мыйым тидлан мыскыленытат. «Мый военныйыш тунемаш каена, а тыйым огыт нал» манынат ойленыт. Мыят кертам манын, шкенан физкультур туныктышо деч турникыште шкем нӧлташ тунемаш полшаш йодынам. Кеч моло предмет дене мый сайын тунемынам, таклан огыл школжымат ший медаль дене пытаренам. Тудо жаплан турникыштат латкум гана нӧлталалт кертынам, а военныйыш пураш лач тынар гана кӱлын. Мый связьын Ленинградысе кӱшыл сарзе инженер училищышкыже тунемаш пуренам. Мемнан училищын тӱҥ зданийыштыже революций деч ончыч Колчак, Деникин, Врангель гай еҥ-влак шинчымашым погеныт. Тунем пытарымек, ик ий гыч эсогыл кандидатскийымат ямдылен шуктенам. Тудо «Использование моноимпульсной пеленгации в адаптивных антенных решетках» маналтын, но аралаш каен омыл. Тунам элыштына пуламыр пагыт тӱҥалын. Пашашке мыйым Обороно министерствын Москва воктенысе связь НИИ-ш колтеныт. Тунамак научный вуйлатышем мыйын кандидатскием шке тунемшыжлан йодын толын ыле… Кызыт визымше поколений истребитель-влакыште мыйынат надырем уло манын каласен кертам.
– А молан военный пашам кудалтен каенат?
– Тунам элыште пуламыр пагыт тӱҥалын. Москвасе Ош пӧртым лӱйкалымымат шке шинча дене ужаш логалын. Варажым пашадарымат вараш кодын тӱленыт… Лу ий ты системыште ыштыме мыланемат ситен. Капитан марте шуынам, 1997 ий тӱҥалтыште запасыш каенам. Технике могырым тӱрлӧ
пашам ыштенам, НТВ+ компаний денат пырля пашам ышташ логалын… Но ик кечын телефон гыч симкым луктын кудалтышым да Йошкар-Оласе поездыш шинчым… Тыге мый 2002 ий мучаште шочмо велыш тольым. Ик тӱня гыч вес тӱняш толмыла чучын… Ончыч «Барс-Медиа» дене пырля, марий диск ден кассет-влакым ышташ пижым, вара почылтшо гына Марий Эл Радиош пашаш пураш темлышт…
– Наташа пелашет дене кызыт изи ӱдырым ончен куштеда. Йоча шочмо илыш умылымашым вашталтен?
– Йоча деч тӱҥ нимат уке. Тачысе кечылан тиде – эн кугу куан. Окса шотышто гын, мый тудым илышыште нигунам тӱҥлан шотлен омыл. Лишыл-влакемат тидлан шылталат ыле…
– Марий калыклан моткоч кӱлешан пашам кызыт шуктет: йылмынам тӱня кӱкшытыштӧ арален кодаш полшет. Тидлан тӱрлӧ йӧным кычалат. Акымат ик эн чын пуэн кертат, очыни: финн-угор калык-влак коклаште марий йылме виртуальный пространствыште вияҥме шотышто таче могай верыште кая?
– Российыште коми деч вара ме кокымшо верыште каена. Мутлан, одо-влак пеш чолган тыршат гынат, но кугыжаныш кӱкшыт гыч полышышт уке. А эрзя ден мокша-влакын йӧршеш нимо ок ышталт. Мый декем полышым йодын лекше-влак уке огытыл. Но мый таче нигуш каяш ом шоно: вет тыште изи ӱдырем кушкеш…
Светлана НОСОВА мутланен
