Шернур районышто Алдияр лӱман ял улмым пален налмеке, икымше гана моткоч оҥайын чучын да миен толашак шоненам. Но тӱрлӧ амаллан кӧра тиде шонымашем шукерте огыл веле шукталтын.
Мӱкш ызгыме йӱкеш
Жапше годым тиде кундемыш кум изак-шоляк – Чорпан, Пекул, Алдияр – толыныт улмаш. Кумшыжо тушан илаш кодын да илемланат тудын лӱмжым пуэныт.
Алдияр ял Мустай гыч иктаж километр тораште верланен. Тора гыч ончымаште куэрла коклаште ялже огешат кой. Жапше годым йыр пасу лийын гын, а кызыт постола олык шарлен возын. А туштыжо тӱрлӧ тӱсан пеледыш-влак торашке волгалтыт да тамле пушышт дене кумылым нӧлтат. Кеҥежым олыкышто эреак йӱк-йӱан шергылтеш, изижге-кугужге, ӱчаш-ӱчаш, снегым, мӧрым погат. А ял воктенысе куэрлаште поҥго ятыр шочеш, маныт.
Ялыш миен пурымеке, уремым ончалын савырнынем ыле, но ваштарешем, корем могыр гыч, вӱдвара дене вӱдым кондышо ӱдырамашым ужым. Тудын дене шомакым вашталташ манын, изиш вучалтышым.
— Ой, ончычсо семын куштылгын гына толаш огеш лий, шол. Самырык годым кечыгут мыняр гана вӱдлан волена ыле, нойымат шижалтын огыл. Адакшым уло ял калык манме гай тиде памашыш вӱдлан волен, — мыйым ужмекыже семынже шонен ошкылмо шомакшым йӱкын пелештыш илалше ӱдырамаш. – А кызыт йолгорнымат нигӧ солен огеш воло, сӱмырлышӧ тавымат нигӧ огеш ачале.
Галина Кирилловна Шабалина тиде ялыштак шочын-кушкын. Ешыште ача-аваже, коваже да кандаш йоча иленыт. Ачаже, Кирилл Степанович, 1941 ийыште сарыш каен. Тушто мучаш марте лийын, мӧҥгыжӧ 1946 ийыште пӧртылын. Варажым тудо Мустай ял гыч ӱдырым Александра Сергеевна Мустаевам марлан налын.
Галина Кирилловна — кокымшо йоча. Сар пагытын кочо илышыжым тудланат тамлашыже логалын.
— Нужнан иленна. Ачам ден авам ӱмырышт мучко колхозышто пашам ыштеныт, — шинчавӱд йӧре шарналта тунамсе жапым Г.Шабалина да шӱргыж мучко йоген волышо шинчавӱдшым шовыч лукшо дене ӱштылеш. – Но икана колхоз председатель ачамым вес колхозыш шудым шолышташ колтен. Кондышыжла, ик ӧндалтыш шудым мӧҥгӧ пуртен улмаш да тидлан кӧра тудым судитленыт, четлык коклаш петыреныт.
Тыште чонланат ласка
Сар деч ончыч Алдиярыште 24-26 пӧртыштӧ иленыт. Тидын нерген Галина Кирилловна пеҥгыдын ойлен кертеш. Тудо икмыняр ий ончыч Варуш акажын ойлымыж почеш тетрадеш сар деч ончыч сурт-шамычын почела вераҥмыштым, кӧмытын илымыштым серен.
Ялыште тыгак имне вӱта, идым, мардежвакш лийыныт. Жап эртымеке, чыла лунчырген. Тачысе кечылан шым суртышто веле илат, улыжат ик йоча Мустай школыш коштеш.
– Ончыч сурт еда шуко икшыве кушкын, мутлан, Ольош кугызаймытын – индеше, Вылып изаммытын – кудыт, — йоча пагытышкыже пӧртыльӧ Галина Кирилловна. – Урем мучко чарайолын куржталынна. Шарнем, тошто йыдалыш пуракым оптен, тӱргыктен куржталыштынна. Ой, тунам уремыште тынар шудо кушкын огыл, а корнышто пуракше моткоч кӱжгӱ лийын! Йол петырнымеш…
– Кажне кастене манме гай, сомыл деч ярсен, уремыш лектынна. Тунам самырык-влак шукын погынена ыле. Туп кырен, шошо шумеке, мланде кошкен шуэш ма уке, чертам корен, модынна, — самырык пагытшым порын шарналтыш тиде ялыштак шочын-кушшо да илыше Антонида Иванова.
– Ме пӱртӱсыште жапым пайдалын эртаренна, — маныт илалше ӱдырамаш-влак. – Ончыч кажне суртышто киндым шке пыштеныт, чыла кочкышым коҥгаште шолтымо. А кызыт оксагалта тич шийвундет веле лийже, кевытыште чыла уло. Пӧрт еда газым пуртымо, моткоч каньыле.
Галина Шабалина Мустай школышто шинчымашым нӧлтен. 10-шо классым пытарымекыже, Йошкар-Оласе 1-ше номеран училищыш фрезировщиклан тунемаш пурен. Дипломан лиймекыже, Ижевскыш, Харьковыш пашам ышташ каяш темленыт, но ӱдыр Йошкар-Оласе Инструментальный заводыш пашам ышташ пурен да 35 ий тушто тыршен.
– Йошкар-Олаштак марлан лектынам, паша гыч тӱшкагудышто пӧлемым, а вара пачерым пуэныт. Кызытат ӱдырем да уныкам дене туштак илена, – ойла Г.Шабалина. – Но кеҥежлан ялыш толде омак чыте. Олаште сай гынат, чонем ялышкак шупшеш. Тыште мылам моткоч келша, юж яндар, кайык мурым шер теммеш колышташ лиеш, тыште чонемланак ласка. Шочмо ял, шочмо сурт вийым ешара, кумылым нӧлта.
Алдиярыште кызыт улыжат шым пӧртыштӧ илат. Уремын пурла велныже вич пӧрт верланен, а шолаште – кокыт. А моло сурт олмышто кыдал даҥыт шудо кушкын шогалын, сандене капка ончылныштак шудым солат.
– Кызыт ялыштына кок суртышто веле ушкалым кучат, а ончыч ик сурт гычак кок вуй дене кӱтӱш луктын колтеныт, – шорвондыжым кидыш кучен, воктекна лишеме Елена Мамаева.
Елена Юрьевна жапше годым колхоз столовыйышто пашам ыштен, а тудын «шаланымекыже», Йошкар-Олаш пашаш кудалышташ тӱҥалын.
– Тунам уремыште да тошкемыште шудым совхозлан солен каеныт, а ынде тудо нигӧлан огеш кӱл, сандене, уремым эрыктыме амал дене, шудым солен, поген налаш логалеш, — чонжым почеш Е.Мамаева. — Ялыште моткочак сай, курортышто илыме гаяк чучеш, манеш ыле ончыч авам. Тудын мутшым чӱчкыдынак шарналтем, поснак пытарыш жапыште.
— Сар деч ончыч «Олманур» ден «Кӱсола» колхоз-шамыч пашам ыштеныт, — палдара Галина Кирилловна. – Ончыч ме, икшыве-влак, йытын, сакыр ушмен пасушто кугыеҥ дене тӧр пашам ыштенна. Уржамат кид дене тӱредаш логалын, эсогыл казаварням пӱчкынам ыле, йӧра кеч Капитон вате кува шӱведен моштен. Вӱр йогымо тыманмеш чарнен.
Пӱя – каныме вер
Чынжымак, ял моткоч мотор верыште верланен. Урем мучко эртыме годым кайык-влакын сылне мурыштым веле огыл, а мӱкш ызгыме йӱкым колаш лиеш. Тушто илыше икмыняр суртыш пурымекат чон канен, куанен лектым. Кажныже кудывечыжым да воктене улшо кумдыкым моторын келыштарен, чылт йомакысе гайым ыштылын.
– Кеҥежым ялыште илыш шолеш, а телылын тыште – шып. Ятырынже лач кеҥежлан илаш толыт, — ойла ялын старостыжо Альберт Шабалин. – Кеҥежым йоча юарлыме йӱкат шокта, поснак ял воктенысе пӱяште.
А тиде пӱям Альберт Викторович иктаж ныл-вия ий ончыч кӱнчыктен да колым, карпым, колтен. Тушко икшыве-влак веле огыл, кугурак-шамычат эҥырым кучен миен шинчаш йӧратат. Теве кодшо гана мыят йоча-шамыч дене ятырак колым лукна. Колжо кугужак огытыл гынат, куанже мыняре!
Чынжымак, Алдиярыште моткоч сӧрал, узьмакыш логалме гаяк чучын. Калыкшат тушто поро, пашам йӧратыше.
А.БАЙКОВА
