УВЕР ЙОГЫН

ЧОНЖО МАРИЙ-ВЛАК ВЕРЧ ЭРЕ ЙӰЛЕН

Удмуртий Республикысе Келшымаш пӧртыштӧ туныктышо, фронтовик, мер пашаеҥ Иван Ямаковын шочмыжлан  95 ияш лӱмгечыжлан пӧлеклалтше Марий кас эртен. Тудо 1922 ий 20 январь Удмуртий Республикыште Алнаш район Маскаялыште кресаньык ешеш шочын.

 «Удмурт йылме гыч гондыр гыч маска лиеш. 200 ий ожно Вожай эҥер серыште, марий илем деч изиш кӱшнырак, Казаково ял гыч толшо удмурт-влак верланеныт. Ялыштым Гондыргурт манын лӱмденыт. Руш лӱмым пуымо годым удмурт йылмын негызшым налыныт да Гондырево манаш тӱҥалыныт. …Маскаял (Марий Гондырево)  — Вожай эҥер тӱналтыште верланыше кумшо ял… («Мариец я» книга, 9-ше лашт.)

Иван Ямаковичын аваже пеш эр колен, туге гынат рвезе Грах район Марий Вожай шымияш школым тунем пытарен, вара Свердловск областьысе Красноуфимск педтехникумыш пурен. Тушто Иван сайын тунемын, сандене тудым кумшо курсышто лиймыж годым  Юа школыш туныкташ колтеныт, молан манаш гын тунам туныктышо-влак ситен огытыл. Иван Ямаков дипломым экстерн дене налын.

«Ончыкылык тукым трахом черым палаш огеш тӱҥал … Мыйым ачам тышке эмлалташ конден да Оки кокайлан кучыктен…. Мылам але шым ий гына, марий йылмым гына палем. А тыште умуртла, рушла кутырат. Мый нимат ом умыло. Мылам моткоч неле…Ачам ден Оки кокай удмуртла мутланат. Мом ойлымыштым умылаш тӧчем, молан манаш гын ача марий шомакымат кучылтеш. Удмурт ден марий йылмын икгайлыкыштым шекланышым.

Палатыште мый дечем посна илалше одо ӱдырамаш ден Очи эргыже киеныт.

… Кум кече гыч Оки кокайын мый дечем мом йодмыжым умылаш тӱнальым, арня гыч мутланашат тӧченам. А вот Очи дене кутыраш да тудым умылаш  мылам кок арня утла кӱлын. Ынде йылме йодыш мыланна чарак лийын огыл.  Ача икмыняр кечат толын огыл, но мылам йокрок огыл. Йылмым тунеммаш мыйым шукырак палаш тарата. Очи деч ялыштышт кузе илымым, йолташыже-влак нерген, могай модыш дене модмыштым йодыштам. Шкежат каласкалем. Тыге эркын умурт калык нерген утларак пален налам. Тидын деч ончыч нуно  мылам йӧршын палыдыме лийыныт. Кок йылмым вашла тунемын, нунын рушла йонгымыштымат таҥастарена…» («Мариец я» книга, 24, 25-ше лашт.)

1940 ий шыжым 18 ияш рвезым Совет Армий радамыш налыт. Тудо Москва воктене верланыше моткоч кӱлешан военный объектым оролен. Курскышто кредалмыж годым Орел олаш снайперын пашажым шуараш боевой стажировкыш колтеныт. Иван Ямакович 15 фашистым лӱен. Тудлан Кремльыште «За отвагу» медальым кучыктеныт.

« Тургыжланымаш пытен, кидат лывыргырак лийын. Очыни, воктене опытан кугурак йолташ улмат полшен… Теве фашистын капше прицелын мучаштыже коеш.  Марыйцев лӱйымыжым ыш шиж, но велосипедистын тайнымыжым,  рульым колтымыжым да камвочмыжым раш ужын.

— Ончо, — взводын командирже уэш шыпак пелешта.

Камвочшо велосипедист воктеке вес немыч лишемеш. Тудымат пытараш неле огыл ыле – нимом умылыдымыла кынел шогалын. Но тудо жапыштак 30 метр тораштырак пудешталше снаряд деч рок йырваш шыжалте, вара кокымшо, кумшо снаряд толын возо… Марыйцевын ячейке гыч лектын шумыжым вучыде, старшина тудым вачыж гыч шупшыльо да окопыш шӱкале.

Тиде мемнан артиллерий  тулым почын, ваш лӱйкалымаш тӱҥале». («Мариец я» книга, 65-66-ше лашт.)

Икымше Прибалтийский фронтышто лиймыж годым Иван Ямаков Витебскым немыч деч утарымаште, Кенигсбергым налмаште кредалын. Тушто нелын контузитлалтын, но йолташыже-влак тудым бой гыч луктыныт. Забайкальский фронтышто лийын. Тушто япон-влакым Чаньчунь ола воктене кырен. 1945 ий ноябрьыште демобилизоватлалтын.

1946 -1950 ийлаште Грах район Марий Вожай школышто директорлан пашам ыштен. Вара 27 ий Алнаш районысо Удмурт-Гондырево кандашияш школышто директорлан, туныктышылан тыршен. Пелашыже Татьяна Семеновна дене пырля шым икшывым ончен куштеныт. Шым икшыве гыч иктыже, Николай Иванович, «Ижевск Мари» мер организацийын председательже, «Ош пеледыш» ансамбльын вуйлатышыже.

Сар деч варасе неле ийлаште школым нӧлтымаште шагал огыл вийым пыштен. Тунамсе нылияш школ шымияш школ марте кушкын. Тыгак школын у ешартыш оралтыже-влакым нӧлтымаште, туныктышо коллективым чумырымаште тудын надырже кугу. Иван Ямакович у школ лийже манын шонен, но у оралте 2009 ийыште гына чоҥалтын. Тудым фронтовик ужын шуктен огыл.

Сулен налме канышыш лекмекыже, ойлымашым, эссем, поэмым, почеламутым возен, удмурт, руш йылмыла гыч марлаш икмыняр произведенийым кусарен. «Алнаш колхозник» газетыште пашажым ятыр гана савыктеныт. 2005 ийыште тудын «Мариец я» книгажын презентацийже эртен.  Книгашке тӱрлӧ вере савыкталтше очерк-влакым пуртымо. Тыште шочмо Маскаялже, тудын пӱртӱсшӧ, вершӧржӧ, ялын ожнысо да кызытсе илышыж нерген лудаш лиеш. Книган рӱдыжӧ — «Ямаевмыт» автобиографий сынан повесть. Тыгак Кугу Отечественный сар дене кылдалтше произведенийже-влак кугу верым налыт.

Иван Ямакович -Удмурт Республикысе Э.Касимов лӱмеш литератур да краеведений премийын лауреатше. Тудо одо литературын классикше М.Петровын «Италмас» поэмыжым марий йылмыш кусарен. Возымыжым «Ончыко» журнал савыктен.

1990 ийыште краевед, поэт, фронтовик Йошкар-Олаште Марий ушемын погыныштыжо лийын. Тидын деч вара Виче ден Кама регионысо «Марий ушем» марий-влакын регион-влак кокласе мер организацийыштым ыштымаште ятыр тыршен. «Иван Ямакович кажне тунемшын шӱмышкыжӧ шкешотан сравочым муын моштен. Пошкудо дене келшен илен. Шучко сарат чонжым торжаҥден огыл. Элжын, шочмо кундемжын, калыкшын патриотшо лийын. Тудын лӱмжым ончыкылык тукымат палыже манын, ме тыршышаш улына. Сандене Удмурт-Гондырево школышто тудлан мемориал оҥам сакалтыман, йӧн лиеш гын, школлан але шочмо ялын уремжылан тудын лӱмжым пуаш лиеш», —  каласен тудын пошкудыжо да тунемшыже, Афган сарысе ветеран

Иван Ямаков кундемжым моткоч йӧратен. Марий калык верч чонжо эре йӱлен, ыштен кодымо поро пашаже кӱкшын аклалтеш. Сандене «Ижевск Мари» мер организацийын, Алнаш кундемысе землячествын  да «Одо Мари Ушем» Удмуртийысе мер организацийын ончылъеҥже-влак республикысе марий школлаште, олала ден яллаште Иван Ямаковлан пӧлеклалтше мероприятийлам тений январь-февральыште ятыр эртареныт, тудын книгажым марий йылме дене савыкташ шонат. Иктешлыше мероприятий 21 февральыште, Шочмо йылмын тӱнямбал кечынже, Алнаш районышто эртен.

Л.ШАБДАРОВА

Опубликовать в Одноклассники