УВЕР ЙОГЫН

Шернур педтехникум — илышыш путевко

Марий Эллан 100 ий ий темме вашеш

1931 ийыште экраныш лекше «Путевка в жизнь» фильмын чылаштым єрыктарыше кугу сеҥымашке шумыж деч вара кином ончышо-влак тӱҥ рольым модшо актер дене вашлиймашым эртараш йодаш тӱҥалыныт. Тунам Совет Союзысо шуко олаште кинотеатр-влак воктене «Мустафа (Йыван Кырла). «Кугу мутланымашым тарватыше «Путевка в жизнь» йӱкан фильмыште тӱҥ рольым модшо палыме киноартистын ик гастрольжо гына» манын возыман афише-влак кеченыт. Тыгай вашлимаш-влакым Москвасе концертно-гастрольный бюро эртараш тӱҥалын. Тудо тыгай вашлиймаш-влакын сценарийыштым кинорежиссер Н.Экк дене кутырен келыштарен, концертно-эстрадный программын репертуарышкыже моло артист-влакымат, тидын шотыштак кӱсле дене шоктышо П.С.Стекольщиков-Тойдемарым, пуртеныт. Тудыжо тунам Москвасе музыкальный училищыште тунемын. Гастрольышто ыштен налме да фильмым ончыктымо деч пурышо окса Челябинскыште трактор заводым ыштымашке колталтын. Тыгай вашлиймаш-влак чыла вере пеш сайын эртеныт. Концерт номер-влак деч вара вашлиймашке толшо еҥ-влак Йыван Кырлалан йодышым пуэденыт. Шукыж годым кушто шочын кушкынат, кушто тунемынат, киноискусствыш путевкым кузе муынат манын йодыштыныт.

Шкеж нерген тудо кӱчыкын каласкален: Марий автономный областьысе мӱндыр марий ялыште шочынам, Озаҥ оласе рабфак деч вара Москвасе кугыжаныш кинематографий техникумыш тунемаш пуренам, студент улмем годым кок ий  киношто сниматлалтынам манын. А теве Озаҥыш тунемаш комсомол Шернур канткомын путевкыж почеш логалынам, шарнымашеш кодшо киносо семын шыргыжалын, каласкален Йыван Кырла. Такше икымше ступенян школым пытарымекше верысе педагогический техникумын ямдылалтме пӧлкашкыже огеш логал гын, рабфак тудлан омешыжат огеш кончо ыле, очыни.

Марий кундемыште ик эн ончыч шочшо тиде учебный заведений Шернурышто 1918 ий шыжым Марий-влакын ты ийыштак кеҥежым Казаньыште эртыше кокымшо всероссийский погыныштын марий школ-влаклан туныктышо-шамычым ямдылышашлан учительский семинарийым ыштыме нерген лукмо пунчалже почеш почылтын. Тидлан Кресаньык, пашазе да салтак депутат-влакын кокымшо Вятский погынышт губернийын казнаж гыч 48 тӱжем теҥгем ойыраш пунчалын.

Марий калыклан тыгай учебный заведений-влакым почаш, нуным самырык еҥ-влакын, книгам лудын, шинчымашыштым пойдарыме, кушкын толшо тукымым пӱтынь айдеме тукымын культурыж дене палдарыме верыш савыраш кӱлмӧ нерген эше ик ий ончыч веле марий-влак Юл кундемысе тыгыде калык-влакын Казаньыште майыште эртыше Икымше объединенный погыныштышт да вараже Уфа губернийысе Бирск олаште июльышто эртыше Икымше всероссийский марий калык погынышто шонкален гына кертыныт.

Теве ынде Марий калыкын тӱҥ шотышто тышеч лекше марий интеллигенцийлан тынар шерге Казанский инородческий учительский семинарийыште эртыше кокымшо всероссийский погынжо национальный образований да культур дене кылдалтше йодышлам кумдан каҥашен да пунчалым луктын. Туштыжо тыге палемден: «Принять самые энергичные меры к открытию с предстоящего учебного года учительскую семинарию для мари в Сернуре Уржумского уезда Вятской губернии и избрать в качестве руководителя для организации этой семинарии М.И.Веткина».

Михаил Иванович Веткин погыныш Вӱрзым уездысе марий туныктышо-влак деч сайлалтын. Тудо ик эн чулым делегат лийын. Тидымак пеҥгыдемден ончыктен тудын секретариатыш сайлалтмыже. Погыным тӱҥ шотышто Марий рӱдӧ ушемын еҥже-влак организоватленыт. Нунышт тудым шернур марий-влакын волостьысо ушемыштын ик вуйлатышыже, кӱшыл педагогике образованиян еҥ семын паленыт. Тыгай кӱшыл шинчымашан еҥже тунам моткоч шагал лийын.

М.И.Веткин 1885 ийыште Шернур волостьысо Кокла Мушко ялыште кресаньык ешыште шочын. Верысе кок классан училищым тунемын лекмекше, шочмо ялыштыже грамотлан туныктымо школышто пашам ыштен ончымек, туныктышо лияш шонен пыштен да Казанский инородческий учительский семинарийыш тунемаш пурен. Но тунемын пытараш йєным пуэн огытыл. 1907 ийыште тудым студент-влакын шолып пашам ыштыше кружокышкышт коштмыжлан семинарий гыч луктын колтеныт.

М.Веткин кок ий ончыч шочшо «Озаҥ мари» кружокыш ик эн ончыч ушнен. Тудым П.П.Глезденёв ден В.М.Васильев вуйлатеныт. В.М.Васильевше икымше марий календарьым лукмо пашалан пижын. Тудо марий литературлан негызым пыштыше С.Г.Григорьев-Чавайн дене пырля тунемын. Чавайн вараже тудым «Элнет» романыштыже Михаил Веткан лӱм дене ончыктен.

Озаҥ,  гыч поктен колтымеке шочмо кундемысе Кугу Коклала тӱҥалтыш училищыш пашаш пурымекше, М.И.Веткин верысе земский марий туныктышо-влак коклаште марий календарьым шаркален. Кум ий эртымек веле умбакыже тунемаш йєн лектын: тудо Озаҥ учительский институтын своекоштный студентше лийын. Институтым тунемын лекме деч ик ий ончыч, 1912 ийыште, Вӱрзым уездный земствын сессийыштыже калык просвещенийым вияҥден колтышаш верч тыршен шогышо-влак земский ден калык школ-влаклан туныктышо-шамычым ямдылышашлан уездыште, лачшымак Шернурышто, учительский семинарийым почаш кӱлмӧ нерген йодыш икымше гана каҥашымашке луктыныт.

Но тиде проектым илышыш шыҥдараш Германий ваштареш тӱҥалше сар, а вараже ылыжше революций чаракым ыштеныт. 1918 ий 21 январьыште Шернурышто марий-влакын уездный погынымашышт М.И.Веткинлан тушто учительский семинарийым почмо нерген йодышым уэш ушештарашыже логалын. Эн ончычак тудын тыршымыжлан кӧра погын семинарийым шушаш тунемме ийыште почмо нерген пунчалым луктын. Теве ынде чумыр марий калык погын земский школлаште тыршен ыштыме пашаж дене Вӱрзым уездысе веле огыл, чыла марий туныктышо-влак коклаште кугу пагалымашым сулышо М.И.Веткинлан тиде пашалан кӱлын пижаш темлен.

Тудлан полшаш кумылан улмыштым еҥ-влак погын эртыме жапыштак ончыктеныт. Тидын нерген эн ончычак Вятский губерний деч калык образований комиссийыш пурышо делегат-влак каласеныт.  Нунын коклаште лийыныт: губернский ден уездный калык образований отдел-влакын национальный подотделыштым вуйлатыше-влак П.П.Глезденёв ден Г.Н.Агачев, туныктышо-шамыч И.Е.Романов, А.Ф.Конаков, В.Т.Соколов, Н.З.Исаев, Н.А.Козлов.

Шернурыш погынын кӱштымыж почеш толмекше, М.И.Веткин тушто семинарийым почмо шотышто верысе кучем дене пеш писын ик ойыш шуын. Погынын пунчалже дене келшышын, пӱтынь губернийыште, тидын шотыштак Вӱрзым, Яраҥ, Мамадыш уездоаште национальный туныктышо-влакым ямдылаш тӱҥалыныт. М.И.Веткин ты йодыш шотышто шуко еҥ дене вашлийын мутланен. Нуно чылан тиде пашан кӱлешан улмыжым умыленыт. Сандене семинарийлан кок классан школын зданийжым пуаш кутырен келшеныт. Школым вес верыш, торговой Д.И.Милютинын кок пачашан пєртышкыжє, кусареныт. Тунемше-влакын тўшкагудыштлан келшыше пєртат лектын. Тудым священник Ф.Г.Егоровын ончычсо пачерешыже вераҥденыт. Тиде пашаш Москваште Национальность-влакын пашашт шотышто калык комиссариат пеленысе Рӱдӧ марий отделым вуйлатышылан шукерте огыл шогалтыме Н.А.Алексееват ушнен. Тудо шкежат туныктышо лийын, Уфа губернийысе Бирский учительский семинарийым тунемын лектын. Тудо наглядный пособий да туныктымо литератур шотышто полшаш сӧрен. Тунемше-влакым мланде пашалан туныкташ кӱлшӧ узгарым налме шотышто участковый агрономын пашажым шуктышо В.М.Мосолов кугун полшен. Тудо тыгак агрономический шинчымашын негызше шумлык занятийым эртараш келшен.

Рўдє марий отделым вуйлатыше Н.А.Алексеев октябрь тӱҥалтыште Наркомнацыште ыштыме отчетыштыжо тыге возен: «Вӱрзым уездысе Шернур селаште марий калыклан кок ий тунемман, эреак пашам ыштыше педагогический курсым почмо», «курсын ямдылалтме классышкыже кӱшыл тӱҥалтыш училище деч ӱлыкшӧ огыл образованиян еҥ-влак, икымше классыш учитель должностьышто 2 ий деч шагал огыл жап пашам ыштыше, но специальный образованийым налдыме туныктышо, второклассный школын курсшым, миссионер курсым да тулеч молым тунемын лекше еҥ-влак налалтыт».

Вӱрзым уездный исполкомын калык образований отделжын ышталтше национальный подотделышкыже тудын деч тыгай кӱштымаш пурен: «Отдел мари предлагает составить смету на содержание курсов и программу занятий на них и перепроводить таковые через губернский отдел народного образования в Народный комиссариат по просвещению».

Казаньыште октябрьыште лекташ тӱҥалше «Йошкар кече» марий газетат Шернурышто педкурс почылтмо нерген увертараш вашкен. Тудо «вӱрзым уездысе Шернур селаште почылтшо учительский курс калыклан чот полша. Кӱчыкын каласаш гын, марий-влак помыжалтыт» манын возен. Уездысе печатят тидын нерген увертарен шуктен.

«Ваче гоч изи мешакым сакалтен, йыдалым пидын, мый Шернурыш тунемаш тарванышым, – шарналтен возен вараже Шернур педагогический курсышто ик эн ончыч тунемаш тӱҥалше Е.Е.Сидоркина. – Тиде курсышто ончыкылык марий поэт-влак Иосиф Архипович Шабдаров, Петр Ермолаевич Куклин, Сергей Кузьмич Шубин, йылмызе-влак Иван Леонтьевич Ямбаршев, Роман Степанович Камышев. Тыгак ончыкылык лӱмлӧ мер пашаеҥ-шамыч Петр Ильич Андреев, Никита Никифорович Сапаев, Григорий Дмитриевич Романов, Александр Васильевич Матвеев да шуко молат тунемыныт».

1919 ий шошым Шернур педкурсыш Наркомпрос пеленысе национальный меньшинстве просвещений отделын марий просвещений подотделжын инспекторжо должностьыш шогалтыме В.К.Королёв ден губернский калык образований отделын нацменьшинстве школ-влак шотышто инспектор семын пашам ышташ тӱҥалше И.С.Ключников-Палантай толын коштыныт. Икымшыжым Вӱрзым, Малмыж волостьласе да Яраҥ волостьын ужашыштыже илыше марий-влаклан Шернур районный просвещений отделым ыштыме йодыш тургыжландарен гын, весыже марий школласе туныктышо-влаклан музыкальный образований шотышто курсым организоватлыме йодышым шымлен. Вет ты кундемлашке В.М.Васильевын фольклор экспедицийже шымлыме паша дене тарванаш ямдылалтын.

А вараже уездын рӱдерже гыч толшо уна-влакым педкурс вашлийын: тушко концерт программе дене Вӱрзым революционный самырык тукымын артистше-влак толын коштыныт. Нунын коклаште ончычсо Шернур участковый агроном А.А.Заболотскийын Вӱрзымыш толын коштшо Николай эргыже лийын. Кокымшо ступенян единый трудовой школыш савырыме ончычсо реальный училищысе йолташыже Михаил Касьянов дене пырля тудо почеламутым лудын. Ты жаплан Шернур педкурсыштат талантан еҥ-влак рашемыныт. Тушто «Эр мут» лӱман кид дене возымо журнал лекташ тӱҥалын. Тушто тӱҥалше поэт-влак Осып Шабдаров, Петр Куклин, Сергей Шубин, Иван Андиганов  «савыкталтыныт». О.Шабдаровын «Пожалт, марий!» икымше почеламутшо лач тушто вераҥдалтын: ….

А вараже тудо «Йошкар кече», «Марий коммунист» газетлаште савыкталташ тӱҥалын. «Мый тунемаш, мер пашаште чулымын тыршаш, марий йылме дене стихым, пьесым возкалаш тӱҥальым. Тӱҥ шотышто культпросвет пашам ыштенам – спектакльым шынденам, концертым ончыктенам. Тидын годым режиссерат, актерат, драматургат лияш логалын. 1919 ий гыч тунам эше самырык марий печатьыште участвоватлаш тӱҥалынам – шкемын почеламутем, изи статьям-влакым да тулеч молымат савыктылынам», – возен тудо вараже лўмлє писатель Шабдар Осыпыш савырнымекше. Тиде псевдонимым тудо тунамак налын улмаш.

Вӱрзым ден Шернур рӱдола ден губернийын рӱдерже деч тораште лийыныт гынат, у илышын шӱлышыжӧ туштат шижалтын. Тышкыже педкурсышто туныктышо ден тунемше-влакат изи огыл надырым пыштеныт. Нуно яллашке культпоход дене лектын коштыныт, устный газетым ямдыленыт, еҥ-влакым лудаш да возаш туныктеныт. Вет тунам грамотдымылыкым пытарымаш у кучемын ик эн тӱҥ пашажлан шотлалтын. Лач ты жапыште шочын Шабдаровын марий калыкым тунемаш ӱжшӧ «Тунемза!» лӱман почеламутшо.

Туныктышо-влак мер илышыш чулымын ушненыт, нуно тӱрлӧ погынымашке, погынлашке коштыныт. Февральыште педкурс шкенжын ойырен налме еҥже-влакым Вятский губернийысе национальность-влакын Малмыжыште эртыше икымше погынышкышт, а сентябрьыште уездный съездышкышт колтен.

Кок погыныштыжат тӱҥ шотышто Вятский, Казанский да Нижегородский губернийлаште илыше марий калыкын автономийже нерген йодыш каҥашалтын. Шернур педкурсын пашаштыже у шӱлыш палдырныме нерген Москваште лекше «Жизнь национальностей» газет возен. Ты жаплан педкурсышто 80 наре еҥ тунемын. Ешартыш семын Шернур деч куд меҥге тораште верланыше Кугенер школ пелен пункт почылтын.

1920 ий январьыште педкурсышто туныктышо-влак шкештат парт коклаш шинчыныт. Нунылан учительский гыч Вятский педагогическийыш савырыме институт пелен марий ден удмурт ямдылалтме курсым почшо П.П.Глезденёв туныктымо у методике дене лекцийым лудын да икмыняр практический занятийым эртарен. Февральыште Казаньыште чулым марий мер пашаеҥ-влак автономийым ыштыме йодышым каҥашаш совещанийыш чумыргеныт. Тушко П.П.Глезденёв Шернур педкурс да Вӱрзым уездысе туныктышо-влак деч ойырен колтымо еҥ семын каен. Тудын самырык ватыже Татьяна Петровна, Конганурышто илыше ача-аваже дек лишкырак лияш шонен, Шернур педкурсышто географийым туныктышылан ышташ кумылаҥын. Тунемме ужашым вуйлатыше Иван Ефимович Романов самырык туныктышын йодмыжым шукташ кумылын келшен. Педкурсым вуйлатыше М.И.Веткин дене пырля нуно преподаватель-влакым ик шонымаш дене чак чумырген шогышо пенгыде коллективым ышташ цельым шынденыт да шонымашкышт шуыныт. Тушко марий йылме ден литературым туныктышо Иван Яковлевич Бурдаков, руш йылме ден литератырым туныктышо Василий Васильевич Полковников, предметник-влак Александра Ивановна Буркова, Александра Тихоновна Иванова, Калерия Алексеевна Пономарева, Эдуард Петрович Бутенас, Павел Ивановия Кропотов, Петр Андрианович Соловьёв, тыгак графике ден рисованийым туныктышо, Москвасе Строгановский художественно-промышленный училищын выпускникше П.С.Кушелев ушненыт.

Естествознаний ден химийым туныктышо А.Ф.Конаковын толмыж деч вара педкурсын илышыже палынак вашталтын. И.Е.Романов тудым, Кукнур волостьысо Купсола ялын шочшыжым, Кукарка учительский семинарийыште тунемме жап годсекак пален. Тудо вийым налын толшо марий интеллигенций радамыште «Война увер», «Ӱжара», «Йошкар кече» да «Марий коммунист» икымше марий газет-влакын авторышт семын палыме лийын шуктен. 1917 ий шыжым Царевококшайскыште почылтшо учительский семинарийыште (вараже тудым у кучем педкурсыш савырен) ик эн ончыч туныкташ тӱҥалын, Вятский губернский да Вӱрзым уездный исполкомласе марий секцийлаште чулымлыкым ончыктен.

Эн ончычак тыште тудо Краснококшайскысе педкурсышто ыштыме семынак хорым да драмкружокым почаш шонен пыштен. Туштыжо чыла тидыже музыкым туныктышо И.С.Ключников-Палантайын тыршымыжлан кєра шочыныт. Композитор дене пенгыде кылым кучен шогымыжлан кӧра А.Ф.Конаков пашаштыже, поснак репертуарым рашемдымаште, у марий муро-влакым ойырен налмаште йолташыжын полышыжлан эҥертен. Сандене тудо Т.Е.Ефремов-Уньжинскийын мутшылан возымо «Кынелза, шогалза» национальный гимн шотан мурын нотыжым писын муын кертын. Шернур педагогический курсышто тудын пеш писын чумырымо хор пашажым лач ты мурым тунемме гыч тӱҥалын.

Икымше спектакльым шындаш драмкружок А.Ф.Конаковын Краснококшайск педкурсысо вес коллегыже, сӱретлаш туныктышо Максим Токмурзинын «Эртыше» пьесыжым ойырен налын. Но тудын шкенжын возымо пьесымат, эн ончычак ты жаплан Казаньыште посна книга дене савыктен лукмо «Поран» ден «Тулык ӱдыр» пьесе-влак почеш шындыме спектакль-влакым, сценыште ужмыжо шуын.

Наркомпрос пеленысе нацменьшинстве просвещений отделын марий подотделжын инспекторжо В.К.Королёвын (тудыжо икымше ступенян Пумарий школыштат ик ий пашам ыштен улмаш) кӱштымыж почеш у совет марий пайремым шонен ямдылыме пашалан тудлан ятыр вийым да жапым ойырашыже логалын. Тиде пайремже 1 Май тӱнямбал пайрем ден Октябрь революцийын черетан идалыкшым палемдыме пайрем гаяк лийшаш улмаш. Вятский губисполкомын да Вӱрзым уездный исполкомын национальность отделыштын марий секцийлаштышт калыкын эше жаплыме, но у илыш дене келшен толдымо Семыкым у пайрем дене вашталташ темленыт. Ятыр жап шонкалыме деч вара А.Ф.Конаков ден В.К.Королёв 1920 ий 27 февральыште национальность-влакын Малмыж олаште эртыше кокымшо Вятский губернский погыныштышт ты пайремым революционный знамян тӱсшӧ дене келшен толшын Йошкар пеледыш пайрем манын лӱмдаш темленыт. Губернский съезд ты пайремым чыла вере эртарыме нерген пунчалым луктын. Но ондак тудым Шернур педкурсышто туныктышо ден тунемше-влакын вийышт дене эртарен ончаш кӱштеныт. Пайремым 27 майыште эртараш палемденыт, тудым организоватлыме да эртарыме шотышто мутым кучышылын А.Ф.Конаковым шогалтеныт.

Тудын шотлымыж почеш, пайремыште кок тӱжем наре еҥ лийын. Лач тиде кечын тудо педкурсышто организоватлыме тоштерым почын. Драмкружокыш коштшо-влак тудын вуйлатымыж почеш Максим Токмурзинын «Эртыше» пьесыж почеш спектакльым ончыктеныт. Пайрем поэтический кас дене мучашлалтын. Тушто педкурсышто тунемше самырык поэт-влакын почеламутыштым лудыныт.

Шернурышто эртарыме пайрем нерген увер «Марий илыш» газетыште лектын.  Вараже тиде газет педкурсын моло пашаж денат палдарен шоген. Сылнымут кружокыш коштшо-влакат ты газетыш возкалаш тӱҥалыныт. Нуно А.Ф.Конаковын темлымыж почеш кид дене возыман «Немда лук» лӱман кокымшо журналым лукташ пижыныт. Тушто ойлымашыштым да фольклор материал-влакым пуртеныт. Тыге Осып Шабдаровын изирак почеламут аршашыже, Сергей Шубинын да Петр Куклинын посна почеламутышт тушто ош тӱням ужыныт.

7 ноябрьыште Шернур педкурсышто Октябрь революцийын черетан идалыкшым палемденыт. Тиде кечын «Марий илыш» калыкым у увер дене палдарен: Калык комиссар-влак Советын Рӱдӧ исполнительный комитетшын декретше дене 1920 ий 4 ноябрьыште марий калыкын автономный областьше ышталтын.

1921 ий 1 мартыште, Марий автономный областьым официально ыштен шуктымо кечын, Шернур педкурсышто пўтынь элысе семынак тиде событийлан пєлеклалтше митинг эртен.

О.Шабдаров нӧталтше кумыл дене «Марий кундем почмылан» почеламутым возен. Тунам чыла марий еҥым авалтыше шижмашым да шонымашым поэзий йылме дене ончыктен кертмыжым шкежат умылен шуктен огыл, очыни. Вич ий эртымек, И.С.Ключников-Палантай тудын мутшылан «Йывырте» хоровой мурым возен. Тиде муро жапын ойыртемжым ончыктышо национальный гимн семын йоҥгалтын. 1921 ийысе шыже Шернур педкурсым педтехникумыш савырыме тургым да вараже пӱтынь Юл кундем семынак автоном областьым авалтыше шужымаш ваштареш кучедалмаш дене тӱҥалын. Шужен илыше-влаклан полшышо комиссий (помгол)-влак чыла вере ышталтыныт.

Тунемше ден туныктышо-влак у тунемме ийын икымше кечылаж гычак пӱтынь областьысе семынак кантонышто Шужен шинчыше-влаклан полшымо арняш ушненыт. Нуно киндым налаш калык деч погымо ший ден шєртньє  настам погымо, черке ӱзгарым конфисковатлыме, общественный питаний пункт-влакым почмо пашаш ушненыт.

Пужен ыштыме Шернур педтехникумышто ямдылалтме кок да тунемме кум тӱҥ курс, опытно-показательный школ, тыгак 42 десятин мландан, садан, пакчан да мӱкш отаран учебный озанлык, кок тӱшкагудо лийыныт. Естественно-физический кабинет, библиотеке, физкультур площадке-влак ышталтыныт.

Теле каникул годым кундемысе яллашке культпоход дене уэш кошташ тӱҥалыныт. Тунемше-влакым чумырен ыштыме кок культармеец бригадым калык ончылно концертым, спектакльым ончыкташ, устный газетым лудаш колтеныт. Нуно яллаште лудмо пєрт, газетан ӱстел, лудмо кружок-влакым почаш вий шутымо семын полшеныт. Педтехникумышто грамотдымылык ваштареш кучедалмашке колтышаш ликвидатор-влакым ямдылыме курс-шамычым почыныт, библиотекарь ден лудмо пєрт вуйлатыше-влакым ямдылышашлан библиотековедений предметым туныкташ тӱҥалыныт.

Педдехникумышто икымше тунемме ий куштылго лийын огыл. Шужен илымылан кєра икмыняр тунемше ден туныктышо коленыт, эше икмыняр еҥже тунеммым чарнен. Но эн кугу ойгылан творческий вий-куат пеледалт шумо жапыште коллективын чот йӧратыме еҥже, туныктышо А.Ф.Конаковын черланен колымыжым шотлыман векат. Тидыже 1922 ий 17 майыште Токтамыж ялыште лийын. Тусо икымше ступенян школышто тудын ватыже Мария Елиферьевна пашам ыштен. Конаковым кум кече гыч Шернурышто тоеныт. Чеверласаш шуко еҥ погынен. Нунын кокла гыч иктыже, тунам эше педтехникумышто тунемше Павел Игнатьевич Суворов, вараже тыге шарналтен ойлен: «Шарнем, тунам кечан май кече ыле. Кечывал деч вара ныл шагат наре жапыште тояш тарваныше-влак Левнино ял деч мемнан Низовка ялна дек эркын лишемыч. Траур процессийым вашлияш ял мучашке шуко еҥ лектын. Колышын капшым пыштыман колоткам, Токтамыж гычак вачыш шынден, нумалын толыныт. Кандаш уштыш корно мучко черке пече кєргысє шӱгар марте Александр Федоровичым педтехникумовец-влак, туныктышо ден тунемше-шамыч, икте-весым алмаштен, нумалыныт. Вараже траур митинг лие, тушто Михаил Иванович Веткин кужу жап ойлыш».

Кеҥежым педтехникумыш марий калыкын илыш йӱлажым, культуржым, йылмыжым, калык творчествыжым шымлыме шотышто кызыт гына ышталтше областной академрӱдерын ик вуйлатышыже В.М.Васильев уездыш фольклор экспедицийыш толын коштшыжла пурен лектын.

1922 ийыште кантонышто шурно сайын шочын. Киндым жапыштыже поген налын кертме, тылеч вара шужымаш ваштареш кучедалме комиссий-влакым пытарыме. Нунын олмеш шужымашын кышажым пытарышаш верч кучедалме комиссий-влакым ыштеныт. Педтехникумышто Н.И.Распопинын вуйлатыме подсобный озанлыкат сай урожай дене куандарен. Тушто кажне тунемше латкок кече пашам ыштен. Мом ончен куштымо гын, чылажымат учебный заведенийын столовыйышкыжо каен. Тушто шыже гыч педтехникумовец-влакым кажне кечын шокшо кочкыш ден пукшаш тӱҥалыныт.

У статус почеш Шернур педтехникум  школ пашаеҥ-влакым ямдылыме жапыштак  «калык коклаште школ деч ӧрдыжтӧ, профессиональный да дошкольный образований шотышто мероприятийлам шемер-влакын интересышт лӱмеш эртарыме» шумлык кундемын ик культур рӱдерышкыже савырнышаш улмаш. Педтехникум ончылно тыгай задаче шындалтын: тудо кантонышто «просвещенийысе чыла культурный пашаеҥым иктыш ушышаш, предмет-влакым туныктымо ончыл опыт дене икымше ступенян школлаште туныктышо-влакым палдарышаш, шинчымашым, поснак ялозанлык дене кылдалтше шинчымашым, калык коклаш шарышаш.

Тиде тунемме ий Осып Шабдаровлан сайын тӱҥалын манаш огеш лий. ВКП(б) кантон организайцийыште умылыдымаш лектын. Тудо партийыш 1920 ийыште пурен улмаш. Дезертирстве да бандитизм ваштареш кучедалше особый назначениян верысе частьын пашаштыже участвоватлыше еҥ семын тудым техникум гыч ӱжыктен налаш да кантон милицийыш пашам ышташ колташ кутырен келшеныт. Тидын годым тудын кумылжым шотышкат налын огытыл. Сандене Шабдаров ВКП(б) радам гыч лекме нерген йодмашым возыде кертын огыл. Тудын тыгай ошкылым ыштымыжым икмыняр еҥ гына, тидын шотыштак педтехникум вуйлатыше М.И.Веткин, умылен. Тудо Осыпын шинчымашым пойдараш пеш чот кумылан улмыжым, литературный ден музыкальный мастарлыкшым икымше курсышто тунеммыж годымак шижын шуктен, а ончыкыжо туныктымо да сылнымут пашаште кушкын кертмыжым умылен. Чынак, Осып Шабдаров учебный заведенийыште ик эн сайын тунемын, тушто эртаралтше чыла мероприятийыште чулымлыкым ончыктен, марий газетлашке эрек возкален шоген, ты жаплан икмыняр лу почеламут ден пьесым возен шуктен. Самырык литератор кид дене возымо журнал-влакым лукмаште да драмкружокын пашажым виктарен колтымаште А.Ф.Конаковын пашажым умбакыже шуйышылан шотлалтын, манаш лиеш. Тиде драмкружокын вийже дене тудын возымо пьесе-влакым, тидын шотыштак «Йыпше теме», «Эҥгеклан тоҥгак», «Илыш йыжын» пьесе-влакым калык ончык лукмо. Педтехникумысо чыла литератор О.Шабдаров йыр чумырген. Нунын радамыш ты жаплан Семен Казанцев, Петр Агачев, Ефим Шубин, Павел Ягодаров, Михаил Иванов, Зинаида Каткова, Иван Ямбаршев, тыгак Шоркинер ял гыч марла возышо руш рвезе Степан Свинцов ушнен шуктеныт.

Педтехникумышто Россий молодежьын коммунистический ушемжын, вес семынже комсомолын, ячейкыже пашам ыштыме кок ий жапыште изи огыл вийыш савырнен. Тудым Мария Пигалина, Сергей Шубин да Т.Гуляева вуйлатеныт. Ячейке шке радамыштыже утларак чулым да сайын тунемше-влакым ушен шоген. Комсомолыш эн ончыч Елена Сидоркина пурен. Комсомолец-влакым мэр пашаш ушнаш ӱжаш кӱлын огыл, нуно ӱшанен пуымо кеч-могай пашаш кугу кумылын ушненыт. Нуно агитбригадыш шкеак возалтыныт, лудмо пєртыш устный да чонан газет дене коштыныт, грамотым палыдыме еҥ-влакым учетыш налыныт, нунылан книга ден газет-влакым лудыныт, нунын олмеш письмам возеныт, газет-влак дене селькор семын кылым кученыт, еҥ-шамычлан лудашышт книгам нумалыныт, читчик да подчитчик семын пашам ыштеныт. Читчик-влак погынымашлаште газет ден книга-влакым йӱкын лудыныт, вараже нунын дене лудмо нерген мутланеныт, а подчитчик-шамыч, лудмо пєртлаште погынышо моло еҥлан мешаяш огыл манын, грамотым палыдыме посна еҥлан книгам пеле йӱкын лудыныт.

Марий облисполкомын президиумжо 1923 ий 11 майысе пунчалже дене Пеледыш пайремым «Марий автономный областьысе шемер-влакын калык революционный пайремышт» семын чыла вере эртараш верысе кучемлан кӱштен. Тудым «Семык калык пайремын икымше кечыштыже» пайремлаш палемден, ты кечым пашам ыштыдыме кече семын увертарен. М.И.Веткин тиде пайремым педтехникумышто организоватлыме пашам комсомол активист-влаклан ӱшанен пуаш пунчалын да йоҥылыш лийын огыл. Пайрем кугу нєлталтмаш кумыл дене веселан эртен, тунемше-влак поро йӱла почеш калык коклаш культпоход дене лектыныт. Педтехникум дене пытартыш гана пырля лектыныт тудын выпускникше-влак. Нунын коклаште Иосиф Шабдаров, Роман Камышев, Иван Адыганов, Петр Куклин, Семен Казанцев, Петр Агачев, Степан Свинцов, Сергей Шубин лийыныт. Нунын кокла гыч шукышт Иосиф Шабдаров семынак школлашке туныктышо семын пашам ышташ каеныт. И.Шабдаров Кужэҥерысе кокымшо ступенян школышто йылмым да литературым туныкташ тӱҥалын. Тунам туныктышым калыкыште пеш кӱкшын акленыт да пагаленыт. Вет туныктышо-влак калыкым помыжалтараш да культуржым нєлташ полшеныт. Тунам уш-акылым волгалтарыме да шинчымашым пойдарыме пашаште шочмо калыклан полшаш тыршыме шонымаш дене илыше ӱдыр ден рвезе-влак кокла гыч шукышт лач туныктышо лӱмым налме да пашам ыштыме нерген шоненыт.

Кеҥеж мучашыште Шернур педтехникумыш тунемше-влакым уэш погеныт. Кокымшо ступенян школысо группо дене иктӧр аклалтше ямдылалтме ик группыш икымше ступенян Марисола школым тунемын лекше, ончыкылык поэт да киноактер Йыван Кырла логалын. Вараже тудо тушто тунемаш  тӱҥалмыж нерген «Лум толшаш» почеламутыштыжо  возен.

Лач тиде жапыште Краснококшайск гыч чылаштым куандарыше увер толын: педтехникумым вуйлатыше М.И.Веткинлан Мароблисполкомын 1923 ий 12 октябрьысе пунчалже дене пашаче калыкын пиалже лўмеш тыршен ыштыме пашажлан Паша герой лӱмым областьыште ик эн ончыч пуымо да саламлымашан адресым кучыктымо. Шкеже тудо тидым пӱтынь коллективын пашажым, эн ончычак тышке Казаньысе университетыште образованийым налме деч вара толшо П.И.Кропотовын, М.К.Мухин ден Г.Л.Мухинан, вараже коллегыже-шамыч Т.П.Глезденёвын, И.Я.Бурдаковын, А.И.Бурковын, Е.С.Бухваловын, Р.Т.Байковын, К.И.Распопинын, В.И.Софроновын, А.Я.Саульын, К.А.Пономаревын, С.А.Глушковын да, мутат уке, шкенжын тӱҥ полшкалышыже да шкеж семынак шонышо И.Е.Романовын пашаштым кўкшын аклыме семын вашлийын.

1924 ий январь мучашыште Москва гыч толшо увер педтехникумым ойгандарен: пролетариатын онжо да СССР-ым ыштыше В.И.Ульянов-Ленин колен. Тунамсе шӱм-чон шижмашыжым Йыван Кырла вич ий эртымеке «Ленин» почеламутыштыжо  ончыктен.

Педтехникумышто тунемше ден туныктышо-влак пӱтынь эл дене пырля чынже денак пеш чот ойгыреныт, вет у кучемым шочыктышо, марий калыклан автономийым пуышо да тудым моло калык дене тєр праваным ыштыше, шочмо йылме дене тунемаш, шке калыкын историйжым да культуржым вияҥдаш йӧным пуышо еҥ колен. Арамлан огыл ятыр тунемше вараже ленинский манын лӱмдымӧ комсомол радамыш пурташ йодмашым возен. Кирилл Иванов дене ик группыштак тунемше ончыкылык поэт Михаил Иванов-Батракат лач тыгак ыштен.

Кирилл Ивановлан педтехникумышто кужу жап тунемаш пӱралтын огыл улмаш: 1924 ий шыжым окса ситыдымылан кӧра учебный заведений петырналтын, тушто тунемше-влакым умбакыже тунемаш Краснококшайскыш кусареныт.

«1924 ий октябрьыште Шернур техникум петырналтын, слушатель-влакым Краснококшайскыш кусарышт.1924 ий 2 ноябрьыште ме корныш йолын лекна, игече пеш сай огыл ыле, йӱштӧ шыже мардеж витарен, йӱр йӱрын, йол йымалне лавыра. Тӱшкан-тӱшкан ошкылынна, пеш ноялтын. Нылымше кечын кастене гына Семеновка селаш миен шуна, туштак малышна. 5 ноябрь эрдене Краснококшайскыш кумыл нєлтын миен пурышна. Тушто мемнам педтехникумын директоржо Л.Я.Мендияров саламлен ойлыш», — каласкален вараже Шернур педтехникумын ончычсо тунемшыже-влакын землячествыштын членже П.И.Суворов. Тиде ушемыш тунеммаште да мер пашаште ойыртемалтше педтехникумовец-влак И.Актанаев, М.Агачев, А.Иванов, М.Иванов (Батрак), Т.Веткин, В.Гусев, А.Исаев, Е.Казанцева, М.Кленов, А.Сепеев, З.Яковлева, И.Ямбулатов пуреныт.

Шернур педтехникумын ончычсо вуйлдатышыже М.И.Веткиным областной калык образований отделыш налыныт.

Шернур педтехникумым петырымым И.Е.Романов пеш чот чаманен вашлийын. Тудто тиде жапыште Москваште Коммунистический воспитаний академийыште тунемын. Тудо тиде пунчал дене келшен огыл, сандене марий тӱняште кумдан палымыш савырнен шуктышо тунемме заведенийым уэш почмо нерген йодышым марий туныктышо-влакын 1925 ий 23-27 январьыште Москваште эртыше кокымшо съездыштышт нєлталын. Погын Шернурышто педтехникумым уэш почмо шумлык лўмын пунчалым луктын, но тудо кагазешак веле кодын.

Кирилл Иванов умбакыже тунемшашлан Шернурешак кодын. Тудо педтехникум олмеш почмо шымияш школыш тунемаш пурен.  Талукат пеле тунемын. Тушто тудым комсомол радамыш пуртеныт. Тале комсомолец улмыжым да сайын тунеммыжым шотыш налын, РЛКСМ Шернур кантон организацийым вуйлатыше-влак тудлан Казанский университетысе госрабфакын марий пӧлкашкыже тунемаш каяш путевкым кучыктеныт.

К.Ивановын Казаньыште ик ий тунемын шуктымо жапыште Краснококшайскыште ик эн первый марий краевед М.Н.Янтемирын «Описание Маробласти. Сернурский кантон» книгаже лектын. Тушто кундемысе ик эн ончыч почылтшо кыдалаш учебный заведений семын веле огыл, тыгак калыкын уш-акылжым культур велым волгалтарышаш, национальный школ ден образованийым йол ӱмбак шогалтышаш, марий культурым вияҥдышаш, у интеллигенцийым шочыктышаш верч тыршен ыштыме пашаш пыштыме надыржым икымше гана аклен ончымо.

«Педтехникум в свое время сыграл большую роль в общественной жизни и в деле просвещения народа,- палемден тудо. — Ставил целью подготовить культурных работников-мари и вести научную работу – создать учебную литературу и пр. Действительно, им велась широко внешкольная просветительская работа среди гущи населения всего уезда (марийские концерты и спектакли, собирались образцы народного творчества и пр.)».

Шернур педтехникумым 120 утла ончыкылык туныктышо тунемын лектын шуктен. Тышечын икмыняр еҥже Казаньыште да Москваште кӱшыл учебный заведенийыште але рабфакыште умбакыже тунемын. Казаньыш гына ончычсо индеш шернур педтехникумовец логалын, нунын коклаште Йыван Кырлат лийын.

1929 ийыште Шернур педтехникумым уэш почыныт. Тидын нерген уверым колын шуктымекше,  Йыван Кырла пеш чот куанен. Педтехникумын директоржылан Казаньыште Восточный педагогический институтым тунемын лекше Н.Н.Сапаевым шогалтеныт. Тиде жапыште пӱтынь эл всеобщий тӱҥалтыш образованийыш куснен. Сандене Марий автономный областьыштат туныктышо-влак, поснак марий йылмым палыше туныктышо-влак, чотак  кӱлыныт. Адакше РСФСР Наркомпрос национальный педагогический кадрым писын ямдылаш тӱҥалме нерген пунчалым луктын.

Илышыште лийше тыгай савыртыш М.И.Веткин ден И.Е.Романовым поснак чот куандареныт, вет нуно куд ий ончыч петырыме педтехникумым тичмаш права дене шке шочшыштлан шотленыт. Нуно угыч почылтшо учебный заведенийыште тыршыше коллегыштлан 1931 ийыште почылтшо Марий агропедагогический институт деч полыш кидым шуялтеныт. Икымшыже тунам политехнический пєлкам вуйлатен, а весыже – вузым.

Нижегородский край 1931 ий 10 декабрьыште Марий автономный областьлан полшаш (тунам Марий кундем ты областьыш пурен) тӱрлӧ специалист-влакым культпоход семын колтен. Тиде культпоход 1932 ий 1 февраль йотке шуйнен. Тудо шемер-влакын грамотым палымыштым саемдыме да культурный строительствыште почеш кодмым пытарымаш лозунг дене эртен. Участникше-влак педтехникумлан кугу полышым пуэныт.

Ик ий пашам ыштымек, Шернур педтехникум пелен туныктышо-влаклан кӱчык жап ямдылалтме курс почылтын. Тушко тунемаш налме нерген увертарымашым ынде ты жапыштак,  манаш лиеш, лекташ тӱҥалше «Коммунар» кантонный газетыште вераҥден кертыныт. Тушто тыге возеныт: «С 1 января 1032 года при Сернурском педтехникуме открываются четырехмесячные учительские курсы. На курсы принимаются закончившие 6-7 группы школ, школ колхозной молодежи, а также закончившие школы первой ступени общественные работники из Сернурского, Мари-Турекского, Торъяльского, Оршанского кантонов. По поводу поступления обращаться в кантонный отдел народного образования. Питание на курсах — бесплатное. Спальным бельём обучающиеся обеспечиваются сами. Зведующий техникумом Агачев».

Техникумышто тунемше ден тҥныктышо-влак культурно-просветительский учреждений-влакын пашашкышт ушненыт, нунын эртарыме конкурслаште, фестивальлаште, художественный самодеятельность да калык творчестве смотрлаште чулымын участвоватленыт. Чыла тидыже ынде «Коммунар» газетыште ончыкталтын. Тиде газет редакцийын пашаенже ден авторжо-влак коклаште ончычсо да у педтехникумовец-влакат шукын лийыныт. Йыван Кырлан киношто шумо сеҥымашыж нергенат еҥ-влак верысе журналист-влак гоч пален налыныт. Тудым шарныше, каникуллан толын коштмыж годым ужын мутланыше-влакат лектыныт. А 1931 ий январьыште педтехникумышто тунемше-влакын оркестрышт киноартистын изажым тояш полшен.

1935 ийыште педтехникумым педучилищыш савыреныт. А вес ийынже, июньышто, Марий автономийлан 15 ий теммым палемдымашке толшо Йыван Кырла педучилищыштат лийын. Тудым директор И.С.Лихачев ден оркестрым вуйлатыше Э.А.Гаккельберг вашлийыныт. Мутат уке, нуным ик гаяк пӱрымаш вучымым нигє пален огыл. Нуным нимогай амал деч посна буржуазный националист улыда, конторреволюционный пашам шуктеда манын титакленыт, арестоватленыт да НКВД-н особый тройкыжо пеш писын судитлен.

Йошкар-Олаште эртыше XVI областной партийный конференцийын итогшо почеш 9 июньышто педучилищыште 1932 ий гыч районын рӱдышкыжӧ савырныше Шернурысо служащий ден шемер-влакын участвоватлымышт дене коллективын погынымашыже эртаралтын. Тиде конференцийыште «контрреволюционный буржуазный националист-влакым активнын поддержатлымылан» титаклымылан кӧра И.П.Петровым «Марий АССР исполком председательын обязанностьшо» деч коранденыт.

«Педучилищыште калык тушман Казанцев озаланен, тудым кызыт арестоватлыме. Педучилищын коллективше тиде тушманым ужын огыл», — каласен ВКП(б) Шернур райкомын секретарьже Я.И.Абрамов. Тудо тиде выступленийыштыже ты учебный заведений ден кыдалаш школым районышто буржуазный национализмым шарыше пыжаш манын аклен. Местком председатель Онучин ден училищын преподавательже Ведерников районный партийный вуйлатышын ойлымыж дене келшеныт, тидын годымак нуно «Казанцев буржуазный националист» манын ешареныт, тудо «тунемше-влаклан вульгарный шомак-влакым ойлыктен, контрреволюционный пашам шуктен шоген, ик элыште социализмым ышташ огеш лий манын ойлен» манын каласеныт.

Кыдалаш школын директоржо Н.А.Куликов «калык тушман-влакым» вурсен ойлен: «Нуно тунемше-влакын посна марий группыштым ышташ да кыдалаш школышто марий туныктышо-влакым гына кодаш ӱжыныт. Буржуазный националист Ивановын икмыняр контрреволюционный книгаже лийын».

Тиде верысе национальный интеллигенцийым чынже денак шӱктараш тыршымашке савырнен. Туныктышо-влак да калык коклаште пагалыме, районын кугешныме, марий калыкым уэш йол ӱмбак шогалтышаш да тудын уш-акылжым волгалтараш тыршыше еҥ-влакым шӱктараш тӱҥалыныт. Нуным ынде калыкын тушманже семын пытараш ӱжыныт. Эше икмыняр жап гыч контреволюционный пашаште участвоватлымылан амал деч посна титаклен, Марий АССР НКВД пеленысе особый тройко  Шернур педучилищын ончычсо директоржо да марий йылмым туныктышыжо И.С.Лихачев ден Казанцевым лӱен пушташ, а завуч В.В.Федоров ден туныктышо Э.А.Гаккельбергым исправительно-трудовой лагерьыш лу ийлан колташ пунчалын.

Учебный заведенийын ышталтмыж годсекак тудын кугешнымашыжлан шотлалтше ятыр еҥ,  тидын шотыштак «Знак Почета» орден дене палемдалтше П.И.Андреев, писатель Шабдар Осып, туныктышо-шамыч коклаште чапланыше Г.Л.Мухин ден Г.Д.Романов, И.Л.Ямбаршев, И.С.Камышев, Г.Н.Петров, В.И.Нагорских, Шернур лесхозын директоржо И.И.Адиганов репрессийыш логалыныт. М.И.Веткиным лӱен пушташ пунчалыныт, а И.Е.Романов ден Йыван Кырлам исправительно-трудовой лагерьыш лу ийлан колтеныт.

Сандене 1939 ийыште СССР Верховный Совет Президиумын Указше дене Марий АССР-ыште орден да медаль-влак дене наградитлалтше 300 утла туныктышо коклаште Шернур педучилищын ик туныктышыжат лийын огыл. А вет эше шукерте огыл нуно Юл кундемыште ик эн сайлан шоталтыныт, социалистический таҥасымаште ик гана веле огыл сеҥышыш лектыныт. Чын, тидыже директорын постыштыжо репрессироватлыме И.С.Лихачевым вашталтыше И.А. Ведерниковым нимыняр тургыжландарен огыл. Тудым ты ийын ВКП(б) Марий обкомын лекторжылан Йошкар-Олаш налыныт. Тушто тудлан, Параньга кундемысе Верх-Бусыгино ялыште шочшо, Марий Пыламарий ялозанлык школым да Вятский педагогический институтым тунемын лекше кресаньык эргылан, пеш писын кушкаш йӧн пуалтын. Тудо вараже парткурс директорлан, Марий АССР Совнарком председательын алмаштышыжлан да «Марийская правда» газетын редакторжылан ыштен. Тышечын тудо 1946 ийыште Москвашке кусараш йодын, тыге «Известия» газетын тӱҥ редакторжын алмаштышыже, Кугу Совет энциклопедийын ик авторжо, историй науко доктор да педагогический институтын профессоржо лиеш.

И.А.Ведерниковын Шернур гыч кайымекыже педучилищын директоржылан И.А.Топоровым шогалтеныт. Преподаватель-влак Б.Н.Митюров, А.В.Эманов, М.А.Веткин, Н.А.Семёнов, Н.А.Степанов, Я.М.Андреев да И.С.Расторгуев дене пырля тудлан шке коклаште тушманым кычалме чер деч коллективым утарен кодышашлан шагал огыл тыршаш логалын. Нуно уло вийым туныктышо-влакым ямдылыме пашаш виктарен колтеныт. Но 1941 ий шыже мучашыште учебный заведенийыш Йошкар-Ола гыч тыгай кӱштымаш толын: «На основании приказа №419 Народного комиссариата Просвещения Марийской АССР Сернурское педагогическое училище ликвидируется. Претензии организаций и частных лиц по расчетам принимаются до 10 декабря 1941 года».

Молан тыге пунчалмым умылтараш кӱлын огыл: немыч-фашист захватчик-влак ваштареш совет калыкын Кугу Отечественный сарже тӱҥалмылан вич тылзе утла жап эртен шуктен. Педучилищын ончычсо ятыр лу выпускникше да кызытсе тунемшыже уже Йошкар Армий радамыште кредалыныт.

Сар пытыме жаплан педучилище уэш пашам ышташ тӱҥалын. 1949 ий 1 сентябрь гыч эл всеобший обязательный шымияш образованийыш куснен. А ныл ий эртымек, В.И.Сталинын колымекше икмыняр тылзе гыч, учебный заведенийым негызлымылан 35 ий теммым палемдаш йӧн лектын. «Коммунар» райгазет 9 июльышто тидын шумлык А.Конышевын чот шекланен возымо «Вечер встречи выпускников педучилища» заметкыжым савыктен: «Сернурское педучилище недавно отметило славную годовщину 35-летия со дня своего существования. В честь этого состоялся вечер встречи учащихся с бывшими выпускниками педучилища.

С докладом «Об истории Сернурского педучилища» выступила старейший преподаватель Т.В.Сомина. Всего из стен педучилища вышли со званием учителя начальных школы более 1500 человек.Только в нынешнем году получили дипломы 48 студентов. Выпускники этого учебного заведения теперь работают не только на территории Марийской республики, но и в других областях нашей обширной Родины. Многие из них стали научными, руководящими партийно-советскими работниками».

Тыге шыпак эртарыме лӱмгече деч вара педучилищым петырат манын, нигє шоналтенат кертын огыл. Туге гынат тудо петыралтын. Н.С.Семеновлан тудын пытартыш директоржо, а Т.В.Соминалан пытартыш парторганизаций секретарь лияш пўралтын улмаш. Тунемше-влакым республикысе моло педучилищылашке колтеныт.

Петырыме Шернур педучилищын чапшым тушто дипломым налше да вараже республикысе наукын заслуженный деятельже лӱм дене палемдалтше Д.Е.Казанцев, Е.Н.Мустаев, А.С.Патрушев, Г.А.Сепеев да С.Я.Черных, республикысе школын заслуженный туныктышыжо П.П.Луков, Марий педагогический институтын ректоржо К.А.Александров, Марий АССР поросвещений министрын алмаштышыже И.Ф.Соколов, науко кандидат-влак Е.Е.Мамаев, К.Т.Тимофеев да Л.И.Шабалин, тыгак Марий телевиденийын ик эн первый дикторжо С.П.Смирнов да лӱмлӧ йоча писатель М.С. Емельянов умбакыже шукемден толыныт.

Шернур педучилищын выпускникше-влак шарнымашеш лодемалт кодшо 1953 ий деч вара июньышто Шернурышто вашлияш тӱҥалыныт. Палемдыме кечын нуно пырля погынат, пырля тунемме жапым, туныктышыштым шарналтат, самырыкышт годсек ушеш кодшо верлам ончен савырнат, нунын чапланыше учебный заведенийыштын верланыме кок пачашан пєрт ончылно ик жап шыпак шогат. Тушто кызыт А.Ф.Конаков лӱмеш Шернур районный музей-выставке комплекс верланен. А тудын ваштареш, нунын палыме изеҥер вес велне шке жапыштыже кумдан палыме шернур торговой Милютинмытын аралалт кодшо ик оралтышт коеш. Тиде тукым кугыжаныш кресаньык-влак кокла гыч лекше Василий Федорович Милютин 1850 ийыште Руш географический обществын ученый комитетшылан «Действительное описание жизни черемис, проживающих в Уржумском округе Вятской губернии» пашам ямдылен.

«Образованность между черемисами весьма в худом и жалком положении, — возен тудо тушто шочмо Шернур волостьысо марий-влак нерген. — Из них образовываются только те, которые довольно хорошо выучатся русской грамоте и женившиеся на русской девке».

Тудын мутшо почеш, марий-влак тунемме нерген огытат шоналте да тунемынжат огыт мошто. Но илыш йєршын весым ончыктен. Лач тудын шке жапыштыже волостной писарьлан пашам ыштыме Шернур селаште марий калыкым шинчымаш тулжо дене волгалтарыше да шке пашаж дене тудлан культурнын вияҥашыже корным почшо учебный заведенийлан шочаш пӱралтын улмаш. Тудын ӱмыржӧ кӱчык лиймылан ойганаш веле кодеш. Вет тудо мыняр самырык еҥлан профессийыш, наукыш, кумда илыш корныш лекташ путевкым пуэн кертеш ыле.

Руслан Бушков, историй науко кандидат

П.Шакиров кусарен

   

   

   

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий