Пытартыш жапыште кугезе йӱлам пӧртылтымӧ, шке калыкын пайрем ойыртемжым арален кодымо шотышто тӱрлӧ кӱкшытыштӧ шагал огыл ойлат. Теве калыкнан ик эн волгыдо пайремже – Кугече. Эртыше кечылаште Марий йӱлам вияҥдыме курсын онлайн сессийыштыже Кугече теме дене кылдалтше мутланымаш кок кече шуйныш. Тушко Марий Эл, Татарстан, Пошкырт, Пермь, Свердловск кундемла гыч коло наре еҥ ушнен ыле. Мутлан, Урал кундемысе марий-влак Кугечым тачат коча-кован шуктен илыме йӱлашт почеш эртарат манын палемдыш туныктышо Марина Сташкина.
Таче ме тыланда краевед Ираида Александровна Степанован марий Кугече нерген тӱрлӧ савыктышлан, шке кундемысе йӱлалан да ты мутланымаште йоҥгалтше пайрем ойыртемлан эҥертен иктешлымыжым лудаш темлена.
Кум кече ончыч
Марий-влак тӱрлӧ улына. Иктышт черке йӱла почеш илат да Пасхым, Иисус Христос дене кылдалтше пайремым, пайремлат. Вес тӱшка марий-влак Кугече пайремым пагалат. Тудыжо пӱртӱс ылыжме да вийым налме пагыт дене кылдалтын. Тудын шке поян йӱлаже уло. Вес семын каласаш гын, Кугече пайрем Кече Аван иляндарыме вийже, мландывалне илыш пӧрдемын кугу вийым налмыж дене кылдалтын.
Кугече – идалыклан эн Кугу Кече! Таклан огыл тиде пайремым тыге лӱмденыт. Калыкнан тӱрлӧ пайремжым ончалаш гын, идалык мучко эн кӱкшын аклыме семын лач тиде пайремым палемдаш лиеш. Мутлан, Кугече муным, юмылукыш аралтыш семын пыштен, идалык мучко аралат. Эн кӱлешан годым гына тудым кучылтыт, мутлан, кугу чер годым, сурт-оралтым кугу тул аяртыме годым. Кугече Юмылан пӱтырымӧ сортам идалык мучко аралат да эн кугу амаллан гына чӱктен кумалыт. Тыгак шем шинчалым шарналтыза – тудым Кугече арняште ыштат да тыгак идалык мучко чер да осал деч аралтыш семын кучылтыт.
Кугече пайрем эре коштеш, тудын палемдыме ик кечыже уке. Акрет годсек кугезына-влак тылзым шотыш налын, пайрем кечым шке семын шотлен моштеныт. Ме палена, 22 мартыште кече ден йӱд иктӧр шогат. Тидын деч вара кече кужемаш, йӱд кӱчыкемаш тӱҥалыт, илыш ылыжеш, шошо пагыт вияҥеш. 22 март деч вара икымше тичмаш тылзым шотыш налыт. Икымше тичмаш тылзе шумеке, тичмаш арняште икымше кугарнян Кугече толеш. Марий Кугече пайрем эре кугарнян лиеш.
Тений икымше тичмаш тылзе 8 апрельлан толеш гын, икымше тичмаш арнян кугарняже 17 апрельыште лиеш. Тугеже тений марий Кугече пайремым 17 апрельыште палемдыман.
Йӱла ойыртем
Ынде пайрем йӱлажым шарналтена. Кугече арулыкым йӧрата, сандене пайрем вашеш паша шуко. Йӱштӧ пагыт эртен каен, теве-теве мланде паша тӱҥалеш, сурт кӧргыштӧ, пӧрт ончылно, клатыште, монча да монча ончылно, вӱташте, кудывече — чыла вереат ару лийшаш. Вет яндарлыкышке у яндар шӱлыш, у вий пура. Кугече вашеш чыла эрыктена, мушкына, чиялтена,
ошемдена. Тидыже мыланна волгыдо да тичмаш пиал дене, перке дене илаш амалым ышта.
Кугече дене кылдалтше шуко вашталтыш-влак улыт. Тоштым уэмдыме йӱла тыгак пайремын идалык мучко йоҥгалтме вийжым ончыкта. Марий-влак пӱртӱс пуымо ю виян кушкыл-влакым акрет годсекак моштен кучылтыныт. Тевыс Кугече пагытыште шертне воштырым вашталтымаш йӱла. Тудым вольыкым кӱтӱшкӧ икымше гана лукмо годым кучылтыт. Вӱта гыч ушкалым, шорыкым лукмо годым тиде воштыр дене вӱчкалтен-почкалтен колтат, аралтыш лийже манын каласат. Тыгак суртышко пурымо омса ӱмбаке янакеш лӱмегож укшым аралтышлан пижыктена, тудымат Кугече годым вашталтат: тоштыжым йӱлалтат, чодырашке миен, у укшым конден вераҥдат.
Кугече кечын у муным шӧрлыкеш аралтыш лийже манын каласен вераҥдат. Кугече муным юмылук гыч налын кораҥдат, пакчашке урат, сай пакчасаска лектыш лийже маныт. Тыгак тувырым вашталтат. Кугече пайремлан ожнысекак у тувырым урген ямдыленыт. Мончашке пурен лекмеке, кугу пайремлан у тувырым чиеныт. Йоча годсекак тиде пайремым пеш йӧратен вучена ыле. Кугече чесым тамлымеке, кечывал деч вара ялышке лектынна. У тувырым чиенна, кӧн да могай у тувыржо манын онченна. Весын моторрак тувыржылан куанен моштена ыле. Кугече дене кылдалтше чыла йӱлажат чоныш пеш кугу куаным пуртышо улыт.
Кугече вашеш кажне кечыжын шке йӱлаже уло. Шочмын ( тений – 13 апрель) эрдене эрак, кок ведрам налын, памаш деке вашкеныт. Вӱд Ава дене ойленыт, шкаланат, шочшыланат, ешланат, вольыкланат сай тазалыкым йодыныт. Эн ончыч Вӱд Авалан пӧлекым пыштеныт, вара кидым, шӱргым шӱялтеныт, кум гана подылыныт, кум гана вуй ӱмбачын шыжыктеныт. Йӱлам шуктымеке, вӱдым ведрашке налын, тауштен, мӧҥгӧ велыш ошкылыныт. Тидын дечын вара арня мучко вургемым огыт муш, нимом кугун огыт эрыкте.
Кушкыжмо «Кугу когыльо кече» маналтеш. Кугу манмыжат Кугече мут дене иксемын йоҥга. А когыльыжым чотак кугужым ыштен огытыл — ешлан ситышым, шӱрашаным, пыреманыым.
Вӱргенчынат шке йӱлаже уло. Тудым Кечыла вӱргече маныт, да кугезына-влак тудын вийжым паленыт. Тиде вӱргечын мо ышталтын гын, вара идалык мучко шергылтын. Очыни, Кечыла мутшо Кугечыла мут денак икгае. Тиде кечын, эрдене эрак кынелын, тӱрым тӱрлет гын, идалык мучко эр кынелат да сайын илаш тӱҥалат, маныт. Тиде кечын кечывал марте нигӧат уремышке огеш лек, пошкудо декат огыт кошт. Суртышкет икымше еҥ сай кумылан, поро айдеме пура гын, идалык мучко сай илет, маныт. Осал еҥ пура гын, идалык мучко сайжым ит вучо. Ожныракше ял мучко онаеҥ коштын улмаш — тудым лӱмынак ӱжыныт. Пӧртышкӧ пурен, поро мутым каласен, сайым тыланен коден. Вӱргечын суртышкет пурышо еҥлан вигак пӱкеным шындат улмаш. Пӱкенышке кузе тудо вашкерак шинчеш, тугак комбо, лудо, чыве вашкен пӱкташ шинчыт, вашкен игым луктыт да кугу ешан лийыт.
Тиде кечынак умдыла-тараканым поктымо йӱлам шуктеныт. Озанлыкыштет тӱрлӧ коля-умдыла-таракан улыт гын, луктын колтымо йӱлам ыштеныт. Вара нуно суртыштет идалык мучко огыт лий. Самырык-влак тиде кечын кынер кутыш кужытан лапчык курчакым ыштеныт. Вара, тӱшкан погынен, эҥер деке каеныт, вӱд йогын почеш кажныже шке курчакшым «Таза лий. Черым, осалым ойыро, наҥгае» манын каласен колтен. Тыгак тидым ужатыме йӱла манаш лиеш, вет кунамже ужатыме мурымат тыгодым муреныт. Ялымат, сурт-оралтымат осал деч эрыктыме йӱламат шуктеныт.
Вӱргечын кастене мончаш олтеныт, тоштыеҥым пураш ӱжыныт. Вет эрлашыжым, изарнян — Сорта чӱктыш кече. Ялыште изарням «Тоштыеҥын Кугече пайремже» маныт ыле. Изарнян коҥгам олтен, чесым ямдыленыт, ӱстелым погеныт. Эн ончычак, Сурт Юмылан сортам чӱктен, тачысе кечын ойыртемжым каласеныт, изиш лиймеке, сортам йӧртеныт. Вара тоштыеҥым кычкыреныт. Пӧрт омсам почын, «пурыза, пайремышкыда толза», манын каласеныт. Эртыше идалык мучко кучылтмо Кугече сортам тиде сорта чӱктышлан кучылтыт, вес сортам огыт ыште. Икымше сортам Киямат тӧражлан, кокымшо сортам «Кугече Кугу Юмо порсын лӱҥгалтышет дене тоштыеҥлан толашышт полшыза, Кече Аван порсын лӱҥгалтыш дене, Тылзе Аван порсын лӱҥгалтыш дене, Шӱдыр Аван порсын лӱҥгалтыш дене мемнан тоштыеҥнам сайыште коштыктыза», манын чӱктат. Кумшылан икмыняр сорта чӱктат. Тыгодым тудо мужырдымо лийшаш. Ложашым шоктымо шокте йыр, тоштыеҥ-влакын лӱмыштым каласен-каласен, сортам чӱктат. Чӱктымӧ сорта сайын йӱла гын, тоштыеҥ куанен, сорта начар йӱла гын, кумылжо волен, маныт улмаш. Тудо кастенак ужатыме йӱлам шуктат. Ӱстел кочкышым шынден, «сайын кайыза, корныда волгыдо лийже, ятмен ида кай, яраш ида кодо» манын каласат. Сурт-печылан, ешемлан-шочшемлан тазалык дене илаш йӧным ыштен шогыза, маныт.
Изарнян, тоштыеҥым ужатен, эрласе кечылан ямдылалташ тӱҥалыт. Кастене мончашке миен шӱялталтын лектыт. Монча деч вара, сурт оза кӱляшым, ямдылен пыштыме шыштым пурта да Кугече пайремлан саска сортам пӱтыраш тӱҥалеш. Озавате чесым ямдылкалаш тӱҥалеш, мелна руашым лугалта, когыльо кӧргым ямдыла, шыл шӱрлан ямдылкала.
Порсын лӱҥгалтыш нерген ойат мыланна шоналташ амалым пуа, Кугече пайремын кугу вийжылан ӱшанымашым ончыкта. Кугече пайрем годым илыше-влак изижге-кугужге чыланат лӱҥгалтыш дене лӱҥгалтышаш улыт. Тоштыеҥлан Кече Аван, Тылзе Аван, Шӱдыр Аван лӱҥгалтышым каласат, вара Кугече кечын, кугарня, илыше-влак чылан лӱҥгалтыш дене лӱҥгалтышаш улыт. Тыгак Юмынӱдырын порсын лӱҥгалтышыжым шарналтыза. Тиде моткоч оҥай пале. Тугеже Кугечын вийже у шӱлышым, илышын уэмдалтме пагытым ончыкт, да адакат Кугече пайремын кугу вийже нерген палдара.
Кугарнян, эрдене-эрак кынелман, коҥгам олтен, пайрем чесым погыман. Кована тыге ойла ыле – кече нӧлталтмым вашлияш лекмылан мемнан ӱстел чес ямде ыле. У кечым Кугече пайрем годым мелна-туара дене вашлийыныт. Ожныракше эр кечым вашлияшак тыршеныт, мален киен огытыл, пиалетым
мален кодат, маныныт. Кечым вашлийме верже кажнын шкеныжын лийын. Мемнан ялна лапыште гын, кечым вашлияш курыкышко кӱзеныт улмаш. Кечыже чӱчкен-модын лектеш. А южо еҥлан кечын кок могырыштыжо волгалтше меҥгыла коеш да, кечыже чӱчкен нӧлталтеш. Тиде татыште лӱмынак ушышто шонен ямдылыме, чонышто кучымо мутымат луктын каласеныт.
Кугу виян Пӱртӱс Аван волгалтме пагытшым йӧратен ончымеке, иксемышкыже ушнымеке, чон канен, вийым налын, суртышко пӧртылыт. Ӱстембаке ош шартышым шаралтен, пӧрт кӧргым волгалтарен, пайрем сийым шындаш тӱҥалыт. Чес коклаште — кум тӱрлӧ когыльо, мелна кышыл, салмамуно, туара, коҥга шӱр. Леҥежыште — шоҥешталтше пура, кугу кӱмыж тичак — шоган шӱм дене чиялтыме муно. Кугече годым комбо, лудо, чыве шылым кочмо деч кодшо лум чыла погат да йӱлалтат. Тыгак муно шӱмым тулышко пыштат але пакчашке йыраҥышке урат.
Юмынтаҥ, лӱҥалтыш, ташлама корка …
Ожныракше Кугечын моткоч кумалыныт. Юмынтаҥ-влак ик сурт гыч вес суртыш коштын, Кугече Юмылан, Сурт Юмылан чыла шотым шуктен кумалыныт. Коҥга возак тулышко мелнам, когыльым катен, пурам пыштеныт, Тул Авалан каласен кумалыныт. Карт-влак икте-весылан кумалме радамым шукташ полшен шогеныт. Чевер муным налын, юмо шӧрлыкыш «муно гае тичмаш пиал дене илаш лийже» манын каласат. Ачаже эргыжлан, ӱдыржылан чевер муным кидышке кучыктен, сугыньым каласен поро тыланымашым ойла. Вара чыланат ӱстел йыр шинчын, ямдылыме чесым йӱыт-кочкыт. Кечывал эртымеке, ялышке лектыт.
Кугарнянже кугурак-влак эре кумалынак эртареныт, сурт гыч суртышко кумалаш коштыныт. Вес кечынже пура йӱмӧ пайрем эртаралтын. Аракам Кугече пайрем годым йӧршын йӱын огытыл. Аркам йӱат гын, идалык мучко йӱаш тӱҥалат, маныныт. Вет тиде пайремже пеҥгыде йӱлан, чылажат илышым шуйдарыме дене кылдалтын. Теве муно – тудо нӧшмӧ, илыш тӱҥалтыш, илышым шуйдарыше пале. Кугече когыльо – шӱрашан когыльо, шӱраш – тиде нӧшмӧ, адакат илыш шуйдарыше пале. Кугече лӱҥгалтыш – калыкыште порсын лӱҥгалтыш маныт, тиде порсын лӱҥгалтыш дене Юмын Ӱдыр Кава гыч волен, мландымбалне илыш тӱҥалын. Марий йӱла почеш кажне айдеме Кугече пайрем годым лӱҥгалтыш дене лӱҥгалтышаш, Ош Сандалыкыын вийжым налшаш. Кап-кыл куштылемже, сай таза лияш манын каласат.
Кугече пайрем годым шӱвыр шоктымо сем почеш куштат. Шӱвыр, мӱкш гаяк ызген-ызген, йӱкым луктеш, лӱҥгалтыш гаяк лӱҥгыкта, калыкнам осал деч арала. Унчо кундемыште, пура корка дене шӱвыр сем почеш куштен, «ташлама корка» йӱлам шуктат. А тевыс Йошкар-Оласе марий-влак, 12 пура коркам темалтен, идалык мучко, 12 тылзе жапыште, тичмаш пиал дене илаш маннын, шӱвыр сем почеш куштен, кум гана кӱшкӧ нӧлталын – кум тӱнялан шижтарен-тауштен, пурам йӱымӧ йӱлам шукташ тӱҥалыныт. Тидыже моткоч виян пайрем йӱла.
Кугече годым самырык-влак шуко тӱрлӧ модыш дене модыт. Калыкнан моткоч кугу виян Кугече пайремже — шкешотан, пӱртӱсым шижын, иксемышке пурымо йӱлаже уло. Шкенам калыкнан шочшыжлан шотлена гын, ешнам аралаш шонена гын, тукымнам вияҥдаш да шуяш шонена гын, суртышто тичмаш пиал дене, тичмаш перке дене илаш лийже манын шонена гын, чыла шуктен илыман. Марий йӱлана мемнам ашна.
С.ПЕХМЕТОВА ямдылен
Авторын да М.Скобелевын фотошт
