Советский район Ӱшнур ял шотан илем кундем администраций 18 ялым авалта. Тушто 2260 еҥ шотлалтеш. 621 сурт озанлык уло. Шым ий ончыч Ӱшнур ден Кукмарий ял администраций-влакым иктыш ушеныт. Тыге кугемдыме илем кундем адмнистрацийым вуйлаташ ончыч Кукмарий велысе кучем вуйлатышылан тыршыше В.Басовым шогалтеныт. Валерий Николаевич шке жапыштыже МПИ-н (кызыт «Юлтех» университет) механический факультетшым тунем пытарен, инженер-механик специалист лийын лектын. Шочмо кундемысе «Красный Октябрь» колхозышто механиклан тыршен, вара кучем органым вуйлаташ ӱшаненыт.
— Валерий Николаевич, илем кундемым кугемдыме дене могай вашталтыш лийын?
— Кугу вашталтышак лийын манын каласен ом керт. А нелылыкше уло. Теве Кукмарийыште чапле тӱвыра пӧрт уло. Тушто тӱрлӧ мероприятийым эртараш, калыклан погынаш йӧнан. Тысе «Весела кумыл» фольклор ансамбль чапым налын манын каласаш лиеш, ятыр концертым ончыкта. Теве тений Йошкар-Олашке миен, «Кугече лӱҥгалтыш» пайремыште мастарлыкше дене куандарен. Тыгак Тапшерыште клуб уло. А теве рӱдӧ илемыште, Ӱшнур селаште, тӱвыра пӧрт уке. Тау кыдалаш школ директор Валерий Галкинлан. Тудо тӱрлӧ мероприятийым эртараш актовый залым ойыра. Шке жапыштыже «У илыш» колхоз Колыгудышто клубым чоҥен. Но тудо тоштемын да петырыме, пел ужашыжым кевытлан ойырымо.
— Ял шотан илем ынде кугу кумдыкым айла, ялжат шагал огыл. Сандене ял калыкым телым эреак тургыжландарыше корно йодышлан утларак кугу тӱткышым ойыраш пернен?
— Корно йодышым телым веле огыл, талукын моло пагытыштыжат эреак шинча ончылно кучаш перна. Кукмарий велне шым ял уло гын, иктышкыже веле пеҥгыде шартышан корно уке, а Ӱшнур кундемысе латик ял гыч – кудытышкыжо. Адакшым южо ялже, мутлан, Эҥермучаш, рӱдӧ илем деч тораште, ныл километр тораште, верланен. Туштыжат утларакше пенсионер-шамыч илат. Рушъял торажак огыл гынат, тушто кок суртышто веле илат, Маскародышто – вич суртышто. Но тыгай яллашкат корным эрыкташ тыршенна. Тидланже районысо коммунальный озанлык ушем дене договорым ыштенна ыле. Но южгунам тудыжын я тракторжо шаланен каен, я топливыже лийын огыл. Сандене пашам коклан шонымо семын ышташ йӧн лийын огыл. Корным эрыктыме паша кугу роскотым йодеш гынат, тудлан тӱлышаш парымна уке.
— Тендан кундемыштат паша вер йодыш пӱсын шога, очыни.
— Тыгай йодыш ятыр ешым тургыжландара. Но Ӱшнур кундемыште республикыштат виян озанлык-влак радамыш пурышо «У илыш» колхоз пашам ышта. Тушто кызыт 96 еҥ тырша. Верысе бюджетышкат тудын деч налог окса толеш. Кызыт Кукмарий велне «КАМ» ООО тӱшка озанлык ышта. Ончычсо «Красный Октябрь» колхоз негызеш почмо. Но тудын вольыкшо уке, пасу пашам веле шукта. Шурным, кургылык кушкылым ончен кушта да ужала. Тушто коло утла еҥ тырша. Механизатор-влак шошо гыч шыже марте нурышто улыт, а телылан паша деч посна кодыт. Ӱдырамаш-шамычлан паша вер шотышто утларак неле.
Кугу ял ден селаште бюджет учреждений-шамыч улыт. Мутлан, Ӱшнур ден Кукмарий школлаште пашам ыштат, тыштак ФАП-шамыч улыт. Кукмарийыштыже чапле ФАП-ым шукерте веле огыл почмо, да тушко калык ынде кумыл нӧлтын коштеш. Тышке рӱдӧ эмлымвер гыч специалист-влакат чӱчкыдын толын каят. Тапшерыште медпунктым шукертак петырыме, Колыгудыштат пу пӧртеш верланыше тыгай учреждений кок ий ончыч омсажым тӱчӧ. Чын, тысе калык пу пӧртеш верланыше медпунктым петырыме ваштареш лийын, кызытат тургыжлана. Но уым чоҥымо йодыш кызытеш рашемдалтде кодеш.
— Паша вер шагал гын, тугеже ял калык шке озанлык кӱшеш илен лекташ тырша?
— Тыгай сӱрет поснак Кукмарий велне палдырна. Теве тыште ятырын ушкалым ашнат. Южо суртышто ик вуйым веле огыл. Мутлан, Кукмарий гыч Михаил Созонов иканаште вич ушкалым ашна. Эрик Бурмановын вольыкшо ятыр. Тапшер гыч Геннадий Пауткинынат вич ушкалже уло. Кок ушкал дене кучышо-влак шукын улыт. А Шуймучаш гыч Николай Булыгин иканаште кумло чоло ӱшкыжым пукшен ӧрдыктара. Кодшо ийын калык деч чылаже 63 тонн уто шӧрым погымо. Ятырын шӧрым, ӱйым, торыкым, ӱмбалым ужалаш олашке кудалыштыт. Шукынжо арняш кок гана миен толыт.
Но мемнан денат ушкал шагалемеш. Теве ӱмаште еҥ-влак шке вӱташтышт 203 ушкалым ашненыт гын, тений 184 кодын. Мутлан, эн кугу илемлан шотлалтше Ӱшнур селаште улыжат кандаш ушкалым ашнат. Ынде тыгай сӱретат палдырна. Мутлан, суртозан тракторжо, шудым солаш косилкыже, шудым погаш пресс-подборщикше улыт гынат, ушкалым ок ашне. Пайдале огыл, кевытыште налаш чылажат уло манын ойлат.
Шке кундемыште паша укелан кӧра Кукмарий кундем гыч 116 еҥ оксам ышташ ӧрдыжкӧ кудалштеш, Ӱшнур гыч – 63 еҥ.
— Фермер-шамыч уке улыт мо?
— Ончычшо лийыныт. Кызыт Ӱшнур гыч Андрей Половниковын лӱмжым веле каласаш лиеш. Ятыр вуй сӧснам ашнен, мландыже уло. Но ынде ийготшо дене самырык огыл, сандене кугу куатын ышташ тудлан куштылго огыл. Но пилорамым кучышо, тыгак моло предпринимательна-влак улыт. Нунат кунар-гынат паша верым пуат.
— Ынде ятыр кундемыште ял уремлам йӱдым волгалтараш энергийым аныклыше лампычкым сакалат. Теат тиде пашашке ушненда?
— Кызытеш Пивактын почиҥга ялыште веле тыгай лампычкым сакалыме. Тысе старосто да верысе депутат Алексей Иванаевын чолгалыкшылан кӧра манын каласаш лиеш. Ял калык деч оксам погеныт, верысе кучемат полшен. Ынде моло вереат пашам воранадрен колтыман.
— Моло ялысе старосто-шамычат чолга улыт дыр?
— Колыгудо ялын старостыжо Сергей Рыбаковым палемдаш лиеш. Тудын вуйлытымж почеш, ял калык деч оксам поген, урем корныш тыгыде кӱм шареныт. Советский посёлкышто илыше предприниматель Валерий Булыгинлан тауштыман. Родо-тукымжо Шуймучашыште ила. Тиде ял мучаш марте шукерте огыл асфальтан корным шарыме. А умбакыже урем мучко тиде предпринимательын тыршымыж дене тыгыде кӱм оптымо.
— Тендан дене яра кийыше мланде шукак огыл, манаш лиеш. Вет тӱшка озанлык-шамыч улыт, да нуно шагал огыл шурным, кургылык кушкылым ончен куштат. Кызыт чыла вере пай мландын пӱрымашыжым рашемдат, озажлан пеҥгыдемдат. Тендан дене пай мландым собственностьыш возыктышо-влак шукын улыт?
— Кукмарий велне 174 еҥ мланде пайжым шкаланже возыктен. Шукынжо тӱшкан возыктат. Мутлан, ме, латшым еҥ, ик кумдыкым возыктенна да тушечын латшымше ужашыже мыйынлан шотлалтеш. Пайнам верысе озанлыклан арендыш пуэна. Талукышто ик пайлан 326 теҥге налогым тӱлена. Тиде аклан озанлык деч пырчым налына. Мыят ушкалым, шорыкым, чывым ашнем. Сандене пырче эреак кӱлеш.
Но кӧ пай мландыжым возыктен огыл, тудо кумдыкым судыш пуэна да варажым пасу верысе администраций кидыш кусна. Лач тудак шке мландыжым арендыш пуаш тӱҥалеш. Но пытартыш жапыште пайым шкалан возыкташ кумылан-влак ешаралтыныт. Нелылыкше тыште: мланде чекым ыштыкташ шагал огыл оксам луктын пыштыман.
— Верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо программыш теат ушненда?
— 2015 ийыште Кукмарийыште 97 суртыш пӱртӱс газым пуртымо. Ик суртыш пурташ озажлан роскот шӱдӧ тӱжем теҥгешке шуын. Шоненна ыле газым лачак верысе калыклан полышым пуымо программе почешак пурташ. Документымат пуэнна ыле. Но варажым шотлен лукна: тыгай йӧн почеш пашам шукташ гын, еҥ-влаклан шергынрак шуэш ыле. Сандене комиссийыш серышым возен, проектна деч кораҥна.
— Моло ялышкыже пӱртӱс газ пучым шупшаш тӱҥалыт?
— Эше куд яллан проектым ыштыме, нуно экспертизым эртеныт. Колыгудо, Курыкӱмбал, Кундыштӱр яллашке газым пурташ проектым ыштыме, оксамат тӱлымӧ. Но Газпром кызытеш технический условийым ок пу. Кеч-мо гынат, газ пуртымо пашалан ончыкыжымат кугу тӱткышым ойыраш тӱҥалына.
— Кундемым тӱзатыме шотышто мо ышталтеш?
— Ий еда ял калык шӱгарлам тӱшкан эрыкташ лектеш. Тиде пашашке рӱж ушна манын каласен кертам. Шошо еда яллаште куштырам эрыктат. Ӱшнур черке да Шуймучаш ял марте Марий Эл Кугыжаныш Погын депутат Александр Сальниковын тыршымыж дене асфальтан корным шарыме. Ӱшнур черке «Наследие России» федерал программыш пурен да тудым ынде уэмдат.
Снимкылаште: Ӱшнур ял администраций вуйлатыше В.Басов; Шуймучаш ял уремыш тыгыде кӱм шарыме; Шуймучаш ял уремыште; Кукмарий кундем; Кукмарий ялысе библиотекым вуйлатыше Э.Виногорова, ял администраций пашаеҥ Э.Сидорова, тӱвыра пӧрт вуйлатыше Н.Волкова да техслужащий Н.Куклина.
В.Смоленцевын фотожо.
