31 май – тамак деч посна илыме кече. Тений тудо «Тамак – вияҥмашын лӱдыкшыжӧ» девиз дене эрта.
Тамакым шупшшо-влак коклаште 40 процент ӱдырамаш да 60 процент пӧръеҥ улыт, палемда статистике. Но таче 10-13 ияш ӱдыр-рвезе-влакын тамакым шупшаш кумылаҥмышт поснак тургыжландара. Статистикын чыла пазлже дене тичмаш сӱретым погаш гын, Марий Элыште веле огыл, пӱтынь Российыштат тамакым шупшмо йодыш пӱсын шогалеш. Касвелне шупшшо-влак ий еда шагалемыт гын, Российыште – кечын шукемыт: изирак-влак иктаҥашышт ончылно ойыртемалташ шонат гын, кугурак-шамыч уда койышышт деч утлен огыт керт…
Сай велже уло мо?
Российыште тынар еҥ кече еда икмыняр тамакым огыл, южгунамже кок-кум пачкым шупшеш гын, тиде йырныкын ала сай велжат уло? Ятыр еҥын ойлымыж гыч:
- тамак лыпландара;
- вучымо жапым кӱчыкемда;
- шонен муаш полша;
- шужымым мондыкта;
- йыгыжге копшаҥгым шавыктылеш.
Ала чаманен, ала куанен палемдыман, чыла тиде – йомак. Тыгеже тӱҥ шотышто шкенжым чыныш лукташ тӧчышӧ, тамакым кудалтен кертдыме, кӧргӧ вийдыме еҥ гына ойла. Чын, тамак аздаралтме, тургыжланыме деч полша, но улыжат икмыняр татлан. Амалже: никотин нерве клеткым пытара, тидлан кӧра айдемылан икмыняр тат куштылгын чучеш, но 10-15 минут гыч эшеат чот аздаралтеш.
А зиянже палынак шуко
Тамакын зиянже нерген нимучашдымын ойлаш лиеш, но тӱҥ кокла гыч тӱҥжым палемден кодаш уто огыл:
- шӱлымӧ корнын тазыла чоражым локтылеш;
- кокырыкта;
- аздаралташ, ораш амалым ышта;
- пӱй эмальым локтылеш;
- коваште ден организмым жап деч ончыч шоҥгемда;
- вӱр коштмо пашам пужа, шӱм-вӱргорно черым вияҥда;
- кислород ситыдымылан кӧра вуйдорык начарын пашам ышташ тӱҥалеш, вуйушым луштара;
- шинча пӱсылыкым локтылеш;
- вещества алмашталтмашым пужа, тидлан кӧра организмыш кӱлешан микроэлемент, минерал да витамин шыҥдаралтын огыт керт;
- психикым чот пужа, шыдым ылыжта;
- шодым иземда, шӱлышым петыра;
- ӱпыш, коваштыш, вургемыш йыгыжге ӱпшыжым шыҥдара;
- оксам пытара.
Тиде спискым умбакыжат шуяш лиеш, но тамакым шупшшо еҥ вуйышкыжо иктым пыштышаш: уда койышыжлан кӧра кӱлешан орган-влак кече еда начаремыт, вет никотин организмым кӧргӧ гыч пытара.
Уда койышым кудалте!
Тамак деч шӧрлаш гын,
- тазалык пеҥгыдемеш;
- самырыклык кужу жаплан аралалт кодеш;
- окса аныклалтеш;
- кушкын толшо тукымлан сай пример лиеш;
- таза йочам ышташ ӱшан ешаралтеш;
- психике нормыш толеш.
Чылан палена: тамакым нигӧланат виеш кудалтыкташ огеш лий. Тиде – тамакым шупшшо еҥын кумылжо. А мый тыге мучашлем: тамак чызаш огыл, кудалтыза, тазалыкдам аралыза, ончыкылыкда нерген шоналтыза.
М.ИВАНОВА.
