«Илена-йӱлена» спектакльым икымше гана 2019 ий шыжым, Театр идалыкыште, премьер семын калык ончык луктыныт ыле. Лач тидын нергенак шке шонкалымышыжым воза да акым пуа Санкт-Петербургысо сценический искусство институтын студенткыже Эвика Сивакова.
2019 ий шыжым, марий театр венгр драматургий дене М.Шкетан лӱмеш драме театрыште вашлие да лӱмгече тургымышто шинчалан перныше событийыш савырныш. Садланак тудым ӧрдыж гыч нигузеат кораҥ каяш огеш лий. Мутат уке, режиссёр Роман Алексеев «Илена-йӱлена» спектакльым Чаба Секейын «Цветок шахт» лӱман «кызытсе» манме пьесыж (Марий йылмышке Г.Сабанцев-Ояр кусарен) почеш «репертуарым свежаҥдаш» манын огыл, а кунар мемнан йырна улшо илышым ик семын ужмылан да умылымылан кӧра ойырен налын да шынден. Венгр-влакын илышышт гыч налме обстоятельстве кенеташте марий-влакын дене лу-вем манме марте гай ик семын йоҥгалт кая. Но ончышо-влакын ушешышт шахтёр-влакын изи олаштышт эртыше действий тунарак огеш код, огеш авалте. Эн тӱҥжӧ действийын могай верыште кайымыже огыл, а тушто мо да кузе ышталтме ончыл верыш лектыт. Коеш, режиссёр лачак тидын нерген мемнан дене «мутланынеже». Арам огыл пьесын лӱмжым марлашке кусарымаште тул дене кылден кусарыме, тӱткышым «йӱлена» шомакыш виктарыме: илет-толат, садак йӱлен пытет манме семын, но йӱлен пыташат тӱрлын лиеш.
Тӱҥгылгышӧ, маска пусакеш амыше Юмын пӱрыдымӧ илыш кун, илыш радам – спектакльыште ик эн тӱҥ мотив. Туге гынат тиде веле огыл, спектакль эшеат кумдарак ончалтышан да умылымашан. Теве мо нерген: теве тыгай йӧнан жап да «пиалан илыш» толын шуэш (а спектакьыште тыгай «случайжылан» тӱҥ геройын ачажын колымыжым шотлыман) манын вучен шинчыман огыл, а вуйвустыкын шке илышым чоҥыман, тыгодымак илышын чынжым кӧргышкет шыҥдарен да тудын дене тиде тыгакак лийшаш манын сӧрасен илыман. Иван (Артём Асмаев модеш) шочмо кундемжым кудалтен, мӧҥгӧ гыч лектын каяш вийым муын ок керт. Тыгодымак, колаш вочшо, но колен кертдыме ачажын тудым наследстве деч посна кодаш шонымыжым пален налмеке, а эрге наследствылан моткоч ӱшанен илен, ачажым пушташ тӧча. Постановкышто мелодраме дене варналтше сентиментальность огыл гын, айдемын вольыж ден тудын фатумжо кокласе конфликт спектакльым трагически йоҥгалтмашке нӧлталеш ыле. Але вес вариант семын савырнен кертеш ыле – чылт трагикомедийыш лупшалтара ыле.
Но ачажым пуштын кертдымаш, тыгодымак Иллеш лӱман пошкудыжын (Сергей Данилов модеш) шкенжым шке пытарымашыже гай виян сцене-влак улыт гынат, тыште пеҥгыде торжалык ок сите. Мутлан, Мартин Макдонохын пьесыласыже семын. Таҥастарашлан тыгай кумдан палыме драматургын, сценаристын да режиссёрын лӱмжым ушештарышна гын, мыняр-гынат лирический отступленийымат ышташ лиеш да кӱлеш манын шонем.
Ынде шукертак, Макдонохын пьесылаже йыр Российыште ажиотаж тӱҥалмеке, мыйым эреак ик шонымаш нултен: молан гын марий театр тудын пьесыжым калык ончык ок лук? Тарватыме проблематике, сюжет, конфликт, персонаж-влакын койыш-шоктышышт – чылажат национальный театр-влаклан шинчаш койшынак лишыл улыт. Шуко острован Ирландий, шкенжын маскалукеш пызныше провинционализмже дене Марий Эллан, мутлан, мужыр рифме семын келшен толеш. Эсогыл утыжым вашталтыл толашымат, марий илышлан келыштараш тӧчашат огеш кӱл, аутентичный текстым (марий муро дене сӧрастарен пойдарыме) шӱлышым пуртымат пеш лачакын сита.
Макдонохын творчествыжым сайын палыше зритель-влак пуйто тудын произведенийлашкыже куснат, пуйто шинчашт кумалтеш-йыма, а верын-верын венгр драматург Секейын ойжо-влак ирланд драматург Макдонохым цитироватлыме семын йоҥгат. Тыгайжым пеш раш шижаш да колаш лиеш пьесын завязкыже мучаште – Иванын доктор Михай (Акпарс Иванов модеш) дене мутланымаштышт. Тиддеч коч, моткочак раш театральный коннотаций Чеховын пьесылаж дене шочеш. Михай – чылт Чеховын докторжо, тудо Иван дене пырля, мутат уке, чайым огыл йӱэш. Но нуным иктура чумырышо рӱдӧ вийже – тиде ӱстембал, пуйто Чеховын пьесысыже гаяк, пуйто шӱй руалаш пыштыме вер гайрак. Нимом утым шонкалыде, аракам йӱын шинчылтмышт годым «нунын пӱрымашышт сӱмырленак сӱмырла».
Пиалан лийын кертдымаш, тидланак кӧра куандыме кочо пӱрымаш – спектакль мучкешак лейтмотив (рӱдӧ корно) семын эрта. Но чыла тидыжым шкем шке лыпландараш да йырет улшо илыш дене сӧрасен илаш гына шонен лукмо. Кажне геройжын уло тыгай еҥ, кӧ деке тудо уло чон дене йӧратымаш шижмаш дене ила гынат, нигузе тидын марте миен ок шу. Илона (Марина Воронцова модеш), Иванын вес ава деч шочшо шӱжарже, ватан-пелашан, Михей дене лийнеже. Ирма (Светлана Сандакова модеш), Иллешын ватыже, но шукертсекак Иваным йӧратен ушыжо каен да йӧратен ила. Кок вережат ты йӧратымаш вашмутдымо манаш огеш лий, но пӧръеҥ-влак (Иллеш деч молыжо), действоватлен огыт керт, огыт мошто, сандене ӱдырамаш-влак шочмо-кушмо верышт гыч лектын каят.
Тыгай йӧратымашым сылнештен сӱретлен ончыкташ Ирман Иванын суртышкыжо кажне кечын гаяк компотым нумалмыж гоч сценически ончыктымо. Спектакльын эн чапле мизансценыжат шӧрлык дене кылдалтын, нунышт неле компот банкыла йымалне лыдырген кадырген пытеныт. А тидыже вашла йӧратымашын, но чон деч посна, йӧратыде йӧратен тӧчымашын символжо.
Шкет шинчен кодмекыже, йырже улшо илышым Иван пуйто илыш семынат ок акле. Ондак телевиденийлан шкенжын «чапле илышыж» нерген ойлыштеш, а вара йӧршынат йоча пагытышкыже кусна да изи йочашке савырна. Мизансцене-влакым тӱрыснек да радамын каласкален да почылтарен почын ончыкташ кумыл уке. Молан манаш гын нуно шке ласка-лыжгалыкышт дене моточак шергакан да кӱкшӧ акан улыт, нуным лачак спектакльым шке ончымет годым гына чон вошт колтен кертат.
Актёр-влак шке рольыштышт кузерак «илат», кузерак модыт манме йодыш шочеш. Вашмутат тораште огыл: нуно профессионально модыт, тидлан нунылан совым гына копа ырымеш пералташ кодеш. Но финалысе сцене моткочак чоныш шыҥыше да ушыш керылтше: теве Артём Асмаев (Иванын рольжым модшо) имньым кушкыж шинчеш. А тиде «имньыже» спектакль мучко эреак шинчалан логаледен. Йоча годым йӧратен модмо имне-модыш илышым угыч тӱҥалаш лиеш манме ондалчык шинчайымыктарымашым шочыктен кертеш, но илышыштыже йӧршынат тыге огыл.
Иктешлен ойлаш гын, марий илыш сын-кун да тӱнямбал калык илыш йогын икте-весышт деч пеш кугунак огыт ойыртемалт.
Мутат уке, марий йылмыш моткоч шуко тӱрлӧ йылмыла гыч да мландышарын тӱрлӧ верлаштыже илыше автор-влакын произведенийлаштым кусарыме да сценыш лукмо. А венгр автор-влак нерген ойлаш гын, нунын усталыкышт «Совет-Венгр келшымаш» саманыште, 1970-1980-ше ийлаште, Марий Элыште кумдан тарваталтын ыле. Таче, Марий кундемнан 100 ияш лӱмгече идалыкыштыже, тӱнямбал драматургийлан ме ончычсо семынак эҥертена, марий ончышыланат лишыл темым кычалына. Ик тыгай пример семын лачак режиссёр Роман Алексеевын шындыме «Илена-йӱлена» спектакльжым шотлыман.
Мутат уке, «Илена-йӱлена» спектакльыштат рольым кок состав дене модыт. Тендан ончаш мийымыда годым нуно тӱрлын вашталт кертыт. Но эн тӱҥжӧ – нуно шке рольыштым уло мастарлыкыштым пуэн модыт.
Эвика СИВАКОВА,
Санкт-Петербург.
Марлашке Лайд Шемйэр кусарен
Снимкыште: «Илена-йӱлена» спектакль гыч сценке
