КРАЕВЕДЕНИЙ

Санкт- Петербург гыч Марий Элыш…

Шукерте огыл Санкт Петербургышто, Руш географический обществын штаб-квартирыштыже, «Совеременные полевые иследования в Республике Марий Эл» научный доклад йоҥгалтын. Тудын авторжо — Российысе этнографий тоштерын Юл кундем пӧлкан шанче пашаеҥже,  Санкт-Петербургысо кугыжаныш университетын аспирантше Александра Песецкаян палемдымыж  почеш, ты тоштер ден Марий Эл коклаште кыл шукертак ышталтын. Шанчыеҥ-влак Марий кундемым, калыкшын тӱвыраж ден аралалт кодшо йӱлажым шымлыме пашалан эре мелын лийыныт. Тачат чыла тиде нунылан оҥай. Александра Александровнан докладше мыланнат, Марий Эл гыч лекше шамычлан, шкенан изи шочмо мландына нерген утларак палдарыше ойлымаш семын йоҥгалте», — тыге мыланна возен колтен докладым колыштмаште лийше Санкт-Петербургысо марий-влакын «Ош кече» тӱвыра автономийыштын председательжын пашажым шуктышо, Санкт-Петербургысо кугыжаныш университетын промышленный технологий да дизайн пӧлкажын студентше Ирина Смирнова. Тудак ты докладшымат колтен. 

— Руш этнографий тоштер — Россий кугыжанышыште илыше калык-влак дене палдарыше ик эн кугу учреждений. Тушто марий калыкын этнографийже дене кылдалтше 5 тӱжем  утла экспонатым чумырымо. Нуно ХIX- XXI курым тӱҥалтыш марте пагытым авалтат. Экспонат-влак тоштер почмо пагыт гычак чумыралтыт. Лӱмлӧ этнограф Т.А.Крюкован тӱҥалме пашажым шуен, этнографий пӧлкан специалистше-влак  регионыш материал погаш лӱмын лектын коштыт.

2009-2010 ийлаште Курыкмарий районыш ончылгоч палемдыме эсогыл кок экспедиций эртен. Курыкмарий-влакын традиционный тӱвырашт да озанлык пашашт дене кылдалтше поян материал погалтын. Тушто илыше-влакын шке йӱлаштым арален толмышт тӱрлӧ кидпашаштым, ыштыш-кучышыштым, вургемыштым арален кодаш полшен.

Тоштерын пашаеҥже-влак угыч Марий кундемыш 2018 ийыште каеныт. Ты гана Звенигово, Морко районлаш, 2019 ийыште  — Курыкмарий ден  Килемар районлаш. Кодшо ийын шымлымаш паша кок шӧрын дене эртен: научный темыла почеш уверым да тоштерын фондшым пойдараш экспонат-влакым погымо. Экспедицийым эртараш научный кок темым ойырен налме: «Традиционный сӱанын трансформацийже» да «Ремесла ден промысел-влакын кызытсе состоянийышт». Но верыш лекмеке, этнографий материалым тӱрлӧ теме дена погаш йӧн лиеш.

Марий кундемыште илыше-влакын могай озанлык пашам ворандарымышт нергенат рашемдыме. Мутлан, Курыкмарий районышто ялозанлык пашам шуктымылан кугу верым ойырат, шкеныштын пакчаштымат огыт мондо. Эҥер сер воктене илыше-влак колым шуко кучат, кеч Юл эҥерысе вӱдын да колжын качествышт пытартыш 50 ийыште палынак начарештын. Ончычсо семынак курыкмарий мӱй сайын ужалалтеш. Мӱкшым пурла да шола серлаштат шукын ончат.

 Пытартыш жапыште тушто илыше-влак тӱрлӧ ремесло ден промыселым вияҥдымылан  кугу верым ойырат. Мутлан, курыкмарий велне ожнысек арама воштыр гыч тодмо арверым шуко ыштеныт: мебель гыч тӱҥалын корзинка марте. Тачат тиде пашалан верысе калык кугу верым ойыра. Кажне ялыште манаш лиеш арама воштыр гыч корзиҥгам сурт пашаште кучылтыт, олмам, поҥгым, емыжым погаш йыргешке корзиҥгам ыштат. Тиде пашалан лӱмын раман станокым кучылтыт. Южо мастар икшывылан пӱкенымат пидеш. Мутлан, Йыласал Ремесло пӧртын пашаеҥже-влак нелырак конструкцийым пидаш тӱҥалыныт. Тушто виноград уа гычат тодаш туныктат.

Ты Ремеслоа пӧрт 2017 ийыште почылтын. Тушто тӱрлӧ арверым, вургемым чумырымо. Погашыже погымо, но чыла тидыжым эше систематизироватлаш кӱлеш, вет кажне арверже науко могырымат моткоч шергакан. Ремесло пӧртын специалистше-влакланат сай эҥертыш: мутлан, курыкмарий тӱрым тӱрлымӧ, куэмым куымо пашам, моло кидпашам ылыжтен да вияҥден колташ сай негыз лийын кертеш.

Шинчымашым пуымо деч посна тушто курыкмарий-влакын аутентичный костюмыштым — лач нунынланак гына шотлалтше вургемыштым — уэмдыме пашамат шукташ тӱҥалыныт. Мутлан, Н.Татюкова XIX курымысо образец почеш марий сӱан кафтаным урген. Тиде чием кодшо ийын «Марий вургем пайрем унала ӱжеш» региональный конкурсышто кӱкшын аклалтын. Йыласалыште тыгак ӱштым, куэмым, костюмлан моло ужашым, сылнештарышым ужалаш ыштат.

 Курыкмарий район шкенжын тӱрызӧ-шамыч денат чаплана. А нунын пашашт тачат кӱкшын аклалтеш.  Мутлан, Козьмодемьянскысе кава йымалсе этнографий тоштерын коллекцийже негызеш Ф.Н.Шестакова шедеврым ышта манашат лиеш. Тудын кӱкшӧ мастарлыкшым республик деч ӧрдыжтат аклат, санденак ыштыш-кучышыжым сайын налыт. Ӱдырамаш сӱан шовычым, нашмакым, шарпаным, ӱштыш сакышым тӱрлен ямдыла.

Килемар районысо Церкысолаштат калык промысел ден ремеслам ылыжтен вияҥдыме пашам шуктен толыт. Кодшо ийын тушто у направленийлан пижыныт — кульым куаш тӱҥалыныт. Тыгак традиционный курчакым ыштат. Йоча модышым Марий кундемыште 2009 ий гыч ышташ тӱҥалыныт. Но ты шотышто поян материал поген шукталтын гына манаш лиеш. Верысе калыкын полшымыжлан кӧра тоштерын фондшылан ожно годым кучылталтше тӱрлӧ конструкциян курчакым чумыренна. Мутлан, олым пырче, ырес, писте тоя, кукуруз початке, лышташ дене ыштымым. Тыгак лаптала модаш ургымо мечым, олым гыч ыштыме шергашым да молымат верештынна. Чыла тидыже марий калыкын моткоч творческий шӱлышан улмыжым пеҥгыдемда.

 Экспедицийым эртарыме жапыштак «Кызытсе сӱан йӱла» шотышто йодыштмашым эртаренна. Тыгак Вӹдсӹнзайӓлыште эртыше марий сӱаныштат лияш пиал логалын. Тудым эртарыме годым чылажат калык йӱлам шотыш налыныт: кудывечыште шилыкым келыштареныт, марлан кайыше ӱдыр кумалтышымат чиктен, родо-тукымым салмагинде дене сийленыт да т.м. Жап эртыме семын курыкмарий сӱан йӱлат вашталт толын, но тӱҥ йӱлаже-влак кызытат аралалт кодыныт.  

Мемнан пашаеҥ-влак шнуй семын пагалыме ото ден памашлаштат  лийыныт. Келге шарнымашым кодышо памашыже Омыклиде лийын. Тушко кажне ийын черке кечышотысо Переполовений кечын ( Кугече деч 25-ше кече) верысе калык погына. Мо ӧрыктарен: ты кундемысе калыкын   православный да традиционный марий религий йӱлашт варналтыныт да икте-весыштым ешарат манаш лиеш. Марий калык шочмо кундемын пӱртӱсшым моткоч пагала. Тидыже памашым эрыктен, тӱзатен толмаштат шижалтеш. Кажне кундемыште памаш жаплыме вер манын умылаш лиеш.

Экспедиций жапыште курыкмарий-влакын этнографийышт дене кылдалтше пеш поян материалым погымо. Тӱвыра да тыглай илыш дене кылдалтше 169 едиице арвер лектын. Нуно ХIХ курым мучаш гыч  кызыт марте пагытым авалтат.

Мутат уке, тыгай поян материалым ме верысе калыкын полышыж деч посна чумырен огына керт ыле. Кеч-могай этнографий экспедицийыште мыланна верысе тоштер, тӱвыра пӧрт, тӱвыра пӧлка, ремесло пӧрт специалист ден  туныктышо-влакын полышыштлан эҥерташ  логалеш. Калыкыштат утларак палыше еҥ-влакым кычалман. Лач нунын деч илыш умылымаш, калык койыш нерген чын уверым налына. Юл да Урал кундемысе калык-влакын этнографий пӧлкаштын  специалистше-влак экспедицийыштына участвоватлыше кажне тыгай еҥжылан  тауштат. Тендан поро кумылыда, полшымыланда кӧра гына  мемнан экспедицийна тӱвыргӧ лектышым конден да эше ик гана пеҥгыдемден: марий калык шке йылмыжым, йӱлажым йӧрата. Российысе этнографий тоштер ынде 100 ий наре ты калыкын поянлыкшым чумыра да арален толеш, тыгак тӱнямбал да Российысе ончерлаште ончыкта.  Тидлан кӧра марий йӱла дене кажне кумылан еҥ палыме лийын кертеш.  Мемнан пашана Марий Элыште умбакыжат шуйнаш тӱҥалеш манын ӱшнен кодына. Вет кажне экспедиций почеш тушто йолташ-влак шукемыт, да ме шкежат тушан чоннан ужашыжым кодена. Пеш кугу тау.

Почешмут олмеш

Санкт-Петребургышто илыше марий-влак Марий кундем, тудын калыкше верч пайдале пашам ыштыше-влаклан эреак полшен шогаш кумылан улыт. Санденак Марий Элнан курымаш лӱмгечыжым палемдыме амал дене нуно шке землячествышт дене ятыр мероприятийым эртараш палемденыт, ты шотышто оргкомитетымат чумыреныт. Ик проектше тыгак маналтеш: «Санкт-Петербург — Марий Эл — научный транзит».  Докладын авторжат оргкомитетын ик еҥже. Тиде амал денак элнан йӱдвел рӱдолаштыже илыше марий-влак тыгак лӱман шанче-конференцийым эртараш шонат. Ты проектыш ушнаш шонышо-влакым ilem.spb@gmail.com электрон почто гоч кылым ышташ йодыт.

С.НОСОВА

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий