Школ жап — кеч-кӧнат ӱмырешлан шарнымашеш кодшо пагыт. «Мемнам ида мондо, эртен кайымыда годым пурен лекса», – манын, школ капка гыч тунемше-влакым ужатен колтат. Уке. Кузе вара мондашыже? Пурыде, шарналтыде, туныктышо-влак дене мутланыде огеш лий. Теве мыят Чавайн кундемыш паша дене толмо годым Арын школым ончал савырныде ыжым кай. Шукерте огыл тыште парт коклаште шинчем ыле, а ынде уна веле улам. Илыш ончыко кая, чыла вашталтеш, школат изиш вес семын «шӱла».
Тачысе кече
Газет редакций пашаеҥ-влакым школ вуйлатыше Евгений Иванович Семёнов вашлие. Тудо тунемме верын тачысе кечыж нерген каласкалаш тореш ыш лий: «Мемнан дене чылаже 95 йоча тунемеш. 11-ше класс уке. 9-ше классыште 14 икшыве улыт, тушеч иктаж визытынже 10-шо классыш кодыт гын, пеш сай ыле. Школышто тунеммым шуаш кумылышт шагал. Иктыже ЕГЭ деч лӱдеш, весыже кӱлеш специальностьым ойырен налеш да тунемаш олаш але Моркыш кая».
Чавайнын лӱмжым нумалше школ пелен йочасад уло. Тудым шукерте огыл, 2014 ийыште, почыныт. «Тыште 20 ньога шке жапшым эртара», – палдарыш сад воспитатель Валентина Яковлева.
Талант шепка
Тиде кундемын шӱлышыжак ойыртемалтше, очыни. Тышеч шуко лӱмлӧ еҥ шке корныжым тӱҥалын. Нунын коклаште уста поэт, писатель-влак Сергей Чавайн, Олык Ипай, Николай Мухин, Юрий Чавайн, Василий Крылов, Юрий Галютин, шанче пашаеҥ-шамыч Иван Смирнов, Николай Егоров, Галина Шкалина, Олег Тихонов, тале спортсмен-влак Валериан Романов, Анатолий Степанов, Алина Прокопьева, тӱвыра пашаеҥ-шамыч Сергей Николаев, Анастасия Тихонова, Анатолий Александров, Алёна Яковлева… Нине да эше молат Чавайн кундемын шочшыжо Марий Эл, пӱтынь Россий да финн-угыр мландыште чапланат.
Тоштер
Умбакыже Евгений Семёнов краеведений тоштерыш ужатыш. Тоштерже мыйын шарнымашеш поснак кодын. Молан манаш гын тушто шуко жапым эртараш пернен. Школыш толшо уна-влаклан пырля тунемше йолташ ӱдырем-шамыч дене экскурсийым эртарена ыле. Кажнынан — шке стенд. Мутлан мый соҥгыра да ойлен моштыдымо еҥ-влакын школышт нерген каласкаленам. Тоштерыш пурымеке, школ директор мыскарам ыштыш: «Наизусть шарнет чай?» Шарнемак. Тудо стенд воктене, указкым кучен, тиде историйым ик гана огыл каласкаленам: «1939 ийыште ноябрь тылзын колдымо да мутланен кертдыме йоча-влаклан лӱмынак школ почылтын. 1940 ий марте тушто 186 тунемше лийын. Классыште 20 йоча деч шукыжо лийын огытыл. Арын школышто нуным 1-ше гыч 7-ше класс марте туныктеныт. А 8-9-ше класслаш Козьмодемьянск олаш, 10-11-ше класслаш Моско обласьтысе Любино олаш кусненыт. 1942-шо ий марте директор Михаил Владимирович Чернов лийын, вара тиде пашам Мария Елизаровна Иванова шуктен шоген. Тиде школ 1949-ше ий марте «илен». Тиддене палдарыме годым тоштерыште аралалтше лӱмынак ышталтше книгам ончаш темлем ыле. Тудын лаштыкше ошо-ошо, ниялтен ончет гын, ала-могай изи курык-влак улыт.
«Краеведений тоштер школын Арын селаште верланымыж годымак лийын. Жапыштыже тудым историй туныктышо Михаил Степанович Степанов вуйлатен. 1991 ийыште, школын Чодраял ялыш куснымекыже, чыла тышке конден, ик вере чумыреныт. Материал шукылан кӧра эн кугу пӧлемым тидлан ойыреныт. 1997 ийыште школлан 125 ий темме годым тоштерым почмо. Ты жап марте чыла стендым ыштыме, экспонат-влакым кӱлеш семын вераҥдыме. Тиде пашаште Юрий Фёдорович Михайлов ден Эльвира Викентьевна Тихонован надырышт кугу», – палдарыш Евгений Иванович.
Школын двухклассный училище лиймыж гыч тӱҥалын тачысе историйже марте палдарыше стенд-влак ик пырдыжым теменыт, весыжым Чавайн кундемысе ял-влаклан пӧлеклыме. Экспонат пеш шуко. Тоштерыш тӱрлӧ кундем гычат толыт. Шке шонымашыштым возен кодаш ышталтше тетрадьын ик лаштыкшым Евгений Семёнов куаненак ончыктыш. Тиде – 2005-ше ийыште Америка гыч толшо-влакын тау мутышт.
Школ директор физикым туныкта. Садланак тоштерыште аралалтше 1934-ше ийыште савыкталтше тиде предмет дене учебник тудлан поснак шерге. Мыланнат шергал лекташ пиал ыле, вет тудым чылт марла возымо. Ойыртемалтше экспонатлан Иван Молотовын личный делажымат шотлаш лиеш. Тудат тиде школышто тунемын. А оҥайже: пений предмет дене ала-мыняр ий почела «3-ан» отметкам налын улмаш.
Школын поянлыкше – тунемшыже-влак…
Тоштерым ончен лекмеке, Арын школын ик эн чолга ӱдыржӧ Мария Васильева дене вашлийа. Мыйын тунеммем годым тудо але изирак классыште улеш ыле.
Кызыт, мемнан годсо тунемше-влакым алмаштен, олимпиадылаш, конкурслаш чӱчкыдын коштеш. А ик ий ончыч Сеҥымаш кечылан пӧлеклалтше пайремыште почеламутым каласкален пуымыжым колынам ыле. Тунам тудо колыштшо-влакым шинчавӱдым йышт ӱштылаш таратен. «Тений шуко предмет дене олимпиадыш миенам. Руш литератур дене призёрыш лектынам. Марий литературжо дене икымше верым налынам. А почеламут нерген ойлаш гын, икымше туныктышем Эльвира Фёдоровна Ильина ты ошкылым ыштыктен. Икымше гана «Стихи военных лет» таҥасымашыш колтен ыле. Кум корнан почеламутым тунеммем кызытат шарнем», — каласкалыш Маша.
Туныктышо дене мутланымаш
Руш йылме да литератур туныктышо Светлана Аркадьевна Смирнова дене вашлиялташ эшеат кугу куан ыле. Тиде предмет-влакым школышто куаненак тунемынам. Ик гана олимпиадыште литератур дене призёрыш лекмемым кызытат шарнем. ЕГЭ-мат тиде предмет денак араленам. Тудын сочиненийым возаш туныктымыжлан кӧрак, кызыт журналист семын газет гоч тыланда, лудшына-влак, школыш миен коштмем нерген каласкалем. 24 февральыште тудын юбилейже, тиде пайрем дене йӧратыме туныктышем, Светлана Аркадьевнам саламлынем. 33 ий тудо Арын школышто тырша. 33 ий школ капка гыч ик тукым тунемшым ужатен, весым вашлиеш. 33 ий тунемше-влакым руш йылме да литератур деке кумылаҥден шога.
Тыгак, пиалешем, тудо кечын школыш, туныктымо пашаште ветеран, Валентина Михайловна Васильева толын ыле. Тунеммем годым ик ийлан изирак-влакын классный руководительышт лийын. Кызыт сулен налме канышыште улам манын палдарыш. Валентина Михайловна 36 ий школышто пашам ыштен. Эн ончыч ик ий Морко районысо Шӱргыялыште тыршен, вара Арыныш куснен. «Школышто шке еҥем-влак коклаштак улмыла чучеш. Эн ончыч, тыш толмеке, йӧсӧ ыле, ынде тунем шуынам. Туныктышо-влак дене ваш кылым кызытат кучена. Южгунамже ой-каҥаш дене полшем», — палдарыш тудо. Валентина Васильеван тунемшыже-влак нерген каласкалымыже пеш куандарыш: «Икымше классем кызытат шарнем. А пытартыш выпуск дене кыл эшеат пеҥгыде. Кертме семын вашлиялтына, телефон дене мутланена. Тачат теве воктечем эртен кудалшыжла, машинам шогалтен, ик тунемшем саламлалташ лекте: ӧндале, тазалыкем нерген йодо, шкеж нерген каласкалыш. Кажныже шке икшывем гаяк улыт. Пытартыш йыҥгыр кечын «Армийыш кайымыда годым ӱжса, ешым чумырымо деч ончыч пелашда дене палымым ыштыза» манын йодынам ыле. Теве шукерте огыл «мутдам шуктем» манын, ик эрге келшыме ӱдыржӧ дене уналыкеш толын кайышт».
Арын школын историйже пеш поян. Ӱшанен кодына, умбакыжат тудо тӱзланаш гына тӱҥалеш.
О.МОШКИНА
Авторын ден М.Скобелевын фотошт
