Таклан огыл марий-влак икте-весылан тумо гай тазалыкым тыланат. Тумо, чынжымак, патыр пушеҥге, 600, 1000 ийымат ила, маныт. А эҥерысе вӱдыш йӧрлеш да тушто кужу жап кия гын, тудо эшеат чоткыдырак лиеш. Тидлан тумо тӱжем ий утларак йогын вудыштӧ кийышаш. Вара тудым, шупшын луктын, кӱлеш семын коштыман, пушеҥгын йытырже кӱыш савырна. Лач тыгай моритлыме тумым шергакан кӱ гаяк аклат.
Газетнан тачысе унаже, Йошкар-Олаште илыше Алексей Конаков моритлыме тумо нерген шуко оҥайым каласкален кертеш. Пӱртӱсын пуымо ты поянлыкым, вӱд гыч луктын, переработатлаш шонымаш денак тудо лӱмын «Реки Марий Эл» компанийымат ыштен. Алексейын тыршымыж денак моритлыме тумо гыч ыштыме марий тамган тӱрлӧ аралтышат ужалымаште уло.
— Алексей, моритлыме тумым кычалме да перерабатыватлыме пашалан вигак пижын огыдал, очыни?
— Вигак огыл. Мый ончыч чоҥымо сферыште шке пашам тӱҥалынам. Чоҥымо материалым ямдылыме шотышто олаштына, республикыштына профессионал улам манын кертам. Ончыч вес оза-влак дене ыштенам, вара шкемын фирмым почынам. А вара вес корным кычалаш пижынам. Кок ий ончыч мемнан эҥерлаште ожно эҥер дене волтымо чодыра кодмым рашемдаш пижынам. Уке улмаш. Но шымлымашым эртарыме годым ик эҥерыште моритлыме тумым верештынам. А вара рашемын, Марий кундемысе кажне гаяк эҥерыште тыгай материалже ситышын уло. Йӧрылтшӧ тумо йоген кайыше вӱдыштӧ гына тӱсшым вашталта. Кеч мемнан эҥерлаште ий гыч ийыш вӱд волен толеш. Санденак пундаште аралалтше пушеҥгыже тӱжваке лектеш.
— Улашыже уло гынат, нуным вет эше лукташ кӱлеш…
— Чын, тудым лукташ куштылгыжак огыл. Мый эн ончыч верештме материалым Санкт-Петербургыш радиоуглеродный анализым ышташ колтенам. Тиде анализ тумын вӱдыштӧ мыняр ий кийымыжым рашемдаш полша. Тыгай анализым Российыште кандаш вере веле ыштат. Мутат уке, тиде изи огыл оксам шога. Мый ныл тӱрлӧ тӱсан комылям колтенам. Шем тӱсанже 2300 ияш, суржо 2000 ияш, нарынче-кӱренже 600, а нылымшыже — йӧршеш ошалгыже — кызытсе жапысе лийын манын иктешленыт. 2300 ияшыжым налаш гын, а мыняр тудо эше мландымбалне шоген?! Теве тыгай историйым аралыше тумо кидышкем логалын! Тудын диаметржат ик метр наре лийын.
Вӱдыштӧ кужу жап кийыше моло пушеҥгат лийын кертыт. Нунат аклалтыт, маныт. Мый пӱнчым, куэм, шопкем луктынам, тӱсышт шеме огыл, но мотор лийыныт. Но тумо деч моло пушеҥгым анализыш колтен омыл.
— Моритлыме тумо гыч чынжымак курымашлык арверым але настам ышташ лиеш мо?
— Шке жапыштыже вӱд гыч лукмо тумым Юл кундем технологий кугыжаныш университетын специалистше-влакланат анализыш пуэнам ыле. Моритлыме тумын плотностьшо тыглай тумо деч изирак маньыч, вет моритлыме тумышто, вӱдыштӧ кийыме деч вара коштымеке, органический вещества огеш код. Тудо пеле-минералыш савырна. Шанчыеҥ-влак супфацильный древесине маныт: ни пушеҥге огыл, ни кӱ, но курымашлык. Тудын гыч кеч-могай арверым, настам ышташ лиеш.
— Ойлымыланда ӱшанаш гын, мемнан кундемыште моритлыме тумын шапашыже ситышын. Таклан огыл, очыни, Коьмодемьянскыште эсогыл моритлыме тумо тоштерат почылтын…
— Тудо тоштерыште мый лийынам. Но кучылтмо материалым озаже Мордовий гыч конден. А мый лачшымак мемнан республикысе эҥерлаште мумо материал дене пашам ыштем. Тудыжо ситышын уло. Моритлыме тумым лукмо, перерабатыватлыме, ямде материалже гыч арверым ыштыме паша шотышто специалистше-влак веле уке улыт гаяк. Йошкар-Олаште тудым переработатлен моштышо ик еҥым гына палем. Россий мучкыжат лачшымак моритлыме тумо дене пашам ыштыше профессионалже визытын-кудытын гына улыт. Мутат уке, санденак йот элла дене кылым ышташ тыршат.
— А Тендан пашада кузерак ушна?
— Икымше ийын нелын каен. Лукмо кугурык ужашгыч материалже локтылалтын, молан манаш гын шинчымаш, мастарлык ситен огыл. Вет вӱд гыч лукмо тумым эше жапыштыже пӱчкын, кӱлеш семын коштен моштыман. Кызыт ынде ты пашам шуктымо шкенан технологийна уло. Кундемыштыжат ик эн ончыл манын кертам. Ынде шапаш материалат ситышын, тӱрлӧ вере заказымат шуктат. Мутлан, мемнан материал дене Питерыште икмыняр ӱстелым ямдылат, Москвасе тоштерыште реставраций пашам ворандараш тӱҥалыныт, Йошкар-Олаштат йодмаш уло….
— Нелылыкше эше вес амаллан кӧрат уло, очыни: моритлыме тумо гыч арверым ыштыме паша шулдыжак огыл? Кажне еҥжак тыгай мебельым але вес настам налын огеш керт?
— Чынжымак, моритлыме тумым лукташат, кошташат, арверым ышташ шергыш шуэш. Палышыже садак аклен мошта, эсогыл мебельымат заказатлат. Мутлан, мемнан республикыште тыгайжым ужален колташ куштылгыжак огыл. А теве представительный орган-влак пӧлек шотеш Казаньыште Турцийын генеральный консулжылан але вес пагалыме еҥлан сувенир-влакым наледат. Моритлыме тумо гыч мебельым ышташ мый шкежат кызыт гына тӱҥалынам. Икмыняр заказым вес олалаш пуэнам.
— А Те шкеже кидмастар семын ойыртемалтыда мо?
— Уке, мый материалым ямдылыме дене пырля тудын гыч арверым ыштыме пашам тӱрыс организоватлем гына. Мутлан, марий аралтыш амулет-влакым налаш. «Эн сай» салон вуйлатыше, тӱрызӧ Ирида Степанова дене тӱрлӧ аралтышлан марий орнаментым, ты але вес символым ойырымо шотышто мутланен келшымеке, икмыняр жап гыч мыйын материал гыч ямде сату ужалымашке лектын. Таче 18 тӱрлӧ тыгай аралтышым ты салонышто веле муаш лиеш. Кок курым утлаш историйым аралыше шем тӱсан моритлыме тумо оҥаш келыштарыме марий тамган сакышым налаш кумылан-влак лектыт манын ӱшаныме шуэш. Вес ола гыч ик предприниматель, телефонлык чехолым ышташ манын, материалым налын. Ты пашажым тӱҥалаш тудлан шкеак темленам. Этнический сынан славян аралтышым, моло сувенирым, ювелир сатум ышташ тӱҥалме. Йот эллаш лекташ шонымаш уло, ты шотыштат паша ышалтеш.
— Кундемыштына тыгай сырьёжо ситышын уло маныда гынат, тудым ты але вес кумдыкышто лукташ ала-могай да разрешений кӱлеш, очыни?
— Мутат уке, чылажат закон почеш ышталтшаш. Ты але вес эҥерыш миен, шонымо семын тидым ышташ огеш лий. Тидлан кӧрак мый лӱмын «Реки Марий Эл» организацийым ыштенам. Ончыкыжым сырьём лукмо кумдыкым кугемдынем. Чаманен каласыман, Российыште моритлыме тумым аклыме шотышто законодательстве кӱкшыт гыч нимо ок ышталт. Мутлан, Белоруссийыште тудо кугыжаныш поянлыклан шотлалтеш. Европышто гын моритлыме тумым шукертак луктын пытареныт…
Светлана Носова.
Снимкыште: А.Конаков; вӱд гыч лукмо тумо пелен; моритлыме тумо гыч ыштыме арвер-влак.
Авторын да А.Конаковын фотошт.
Моритлыме тумо– шем, мотор тӱсан да кӱ гай пеҥгыде лиеш. Тудын гыч арверым ыштыме годым ни чиялташ, ни лакироватлаш огеш кӱл. Шем тӱсым тудо 1000 ий утла кийымеке налеш. Вӱд йымалне кийымыжлан кӧра тыгай тумо чот минерализироватлалтеш, сандене энергетикыже пеш виян лиеш.
Тыгай преданият уло: лач тыгай тумо гыч мемнан эран IX курымыштыжо Рюрик князь Ильмень ер воктене крепостьын пырдыжшым ыштыктен. Русьышто тудо икмыше крепость лийын.
Моритлыме тумо гыч кугу империй-влакын кугыжаштлан троным ямдыленыт. Мутлан, Петр I-лан тыгай троным англичан-влак пӧлекленыт. Лач Петр кугыжа варажым моритлыме тумым эҥер гыч лукташ да тудым шотлаш тӱҥалаш кӱштен. Моритлыме тумо гыч ыштыме шкатулкым сӱан пӧлек шотеш Екатерина Алексеевналанат пӧлеклен. Тидын деч вара тыгай тумо гыч ыштыме пӧлек Октябрь революций марте ик эн шаргаканлан шотлалтын. Тыгай материал гыч келыштарыме интерьер озажын поян улмыжым пеҥгыдемден.
1948 ийыште моритлыме тумым луктын перерабатыватлыме пашам Совет правительстве рентабельный огыллан шотлен, сандене ты пашам шуктышо ик тыгай предприятийым — Саранскысе республиканский конторым — петырен. Пытартыш ийлаште гына посна еҥ-влак, моритлыме тумым кучылташ лиймым умылен, тудлан эҥерташ тӱҥалыныт.
С.НОСОВА
