Регионыштына Марий Эл Республиклан 100 ий да Кугу Сеҥымашлан 75 ий теммылан пӧлеклалтше мероприятий-влак эртат. Нине кече вашеш Провой кундемысе Эсмекпляк ял шотан илемын администрацийжат верысе школын коллективше да районысо ветеран-влак советын еҥже-влак дене пырля поро паша чондайыш шергакан надырым пыштеныт – 31 январьыште Каныме да тӱвыра рӱдерыште «Эсмек мландын талешкыже-влак» шарнымаш касым эртареныт.
14 шагат лишан Эсмекпляк каныме да тӱвыра рӱдерын залже калык дене тич теме, да «Шочмо вер гыч налын илыш ямым, сеҥа шере-кочым кажне еҥ…» пайрем тӱҥале.
Тудым шарнымаш касым эртараш темлыше да ямдылаш полшышо В.Калабашкин почо. Вячеслав Михайлович шкежат – Эсмек кундем гыч, 1949 ийыште Марий Отар ялыште шочын, Марпединститутын историй-филологий факультетшым тунем пытарен. Волжск оласе комсомол комитетын кокымшо секретарьже гыч Марий Элын калыкым социально аралыме да паша министржын икымше алмаштышыже марте кушкын. Тудо калыкым Эсмек мландын талешкыже-влак: МАССР Министр-влак Советын 1945-1948, 1954-1964 ийласе председательже, 1948-1951 ийлаште ВКП (б) Марий обкомым вуйлатыше Г.Кондратьев, МАССР Министр-влак Советын 1976-1990 ийласе председательже А.Васильев, МАО-н ХХ курымын 30-шо ийласе верысе промышленность министрже С.Мочалов, МАССР-ын 1960-1976 ийласе социальный обеспечений министрже, СССР Верховный Советын кум созыв депутатше А.Беспалова, МАССР-ын 1974-1982 ийласе культур министрже А.Зенкин, Профсоюз-влакын Марий областной советыштын икымше председательже Д.Салтыков дене кӱчыкын палдарен да кугешнен ешарен: «Кундемна МАССР Министр-влак Советын кок председательжым да МАССР-ын кум министржым ончен куштен – тыгай факт дене республикнан ик районжат моктанен огеш керт. Сандене ме нунын дене кугешнышаш, нуным шарнышаш да чапландарышаш, нунын семынак эллан пайдале лияш тыршышаш улына. Палемдыме талешке-шамыч кокла гыч шукынжо лачшымак январьыште шочыныт, сандене нуным шарныме касымат тиде тылзын эртараш кутырен келшенна».
Эсмек мландын талешкыже-влак дене оҥай видеопрезентаций палдарыш. Тудым калык шӱлалташ тоштде гаяк – залыште моткоч шып ыле – ончыш.
Григорий Иванович Кондратьев (1912-1993) 2-шо Лесной ялыште кресаньык ешеш шочын, Курыкмарий педтехникум пеленысе туныктышо-влакын курсыштышт шинчымашым поген, 1930-1931 ийлаште Эсмекпляк кресаньык молодёжь школын туныктышыжо да директоржо лийын, 1935 ий марте – районысо советын исполнительный комитетшын инструкторжо, комсомол пашаеҥ, 1937 ий гыч – ВКП (б) член, ВКП (б) Областной комитетын пӧлка начальникше, а 1943-1945 ийлаште – ВКП (б) Марий областной комитетын кокымшо секретарьже. 1941 ийыште МАССР Совнарком председательын икымше алмаштышыжлан ыштымыж годым 9-ше №-ан военно-полевой строительствым (Юлын шола серыштыже 45 км кужытыш шуйналтше обороно рубеж) вуйлатен. 1945-1948 ийлаште Калык комиссар-влак Советын/ МАССР Министр-влак Советын председательже лийын, 1951 ий октябрь йотке – ВКП (б) Марий областной комитетын икымше секретарьже, 1954 ий марте – КПСС ЦК ВКП (б) пеленысе Кӱшыл партийный школын колыштшыжо, 1954-1964 ийлаште – угыч МАСС Министр-влак Советын председательже.
«Ачам латик йочан ешыште кокымшо икшыве лийын, туге гынат сай шинчымашым налаш тыршен: ялысе тыглай рвезе гыч МАССР Министр-влак Советын председательже марте кушкын. Вич йылмым пален. Мый тудым пашам ыштымыж годым ужын омыл гаяк, сулен налме канышыш лекмекше веле пырля лийынна. Ачамым шарнымыланда моткоч кугу тау», – мане Григорий Ивановичын Ольга ӱдыржӧ.
Аркадий Александрович Васильев 1930 ий 28 январьыште Марий Отар ялыште шочын. Техникумышто, Юл кундем лесотехнический институтышто, Ленинградысе Кӱшыл партийный школышто, Ежово селасе Марий совхоз-техникумышто тунемын. 1961 ий гыч Волжск оласе «Заря» пушеҥгым обрабатыватлыше комбинатын мастерже, сырьё бирже начальникын алмаштышыже, кугурак диспетчер, парторганизацийжын секретарьже лийын. 1966-1976 ийлаште КПСС Волжский горкомын икымше секретарьжылан ыштен, 1976-1990 ийлаште – МАССР Министр-влак Советын председательжылан.
А.Васильевын вуйлатыше улмыж годым Марий Эл поснак вияҥын каен: тӱрлӧ завод ден комбинат, сурткайык ден вольык, эсогыл ир янлык да кайык фабрике, комплекс, ферме, шуко школ, йочасад, илыме да тӱвыра пӧрт, корно чоҥалтыныт…
Аркадий Александровичын пашажым элна кӱкшын аклен. Тудым Трудовой Йошкар знамя, Октябрь революций, Калык-влакын келшымашышт орден-влак, МАССР Верховный Совет Президиумын Чапкагазше-шамыч дене палемденыт.
Анисия Фёдоровна Беспалова (1920-2012) Марий Отар ялыште йорло кресаньык ешеш шочын. Ачаже 1920 ийыште Йошкар Армийыште колен, куд ий гыч аважат илыш гыч каен. Тулык ӱдыр Кукшэҥер тӱҥалтыш да Эсмекпляк тичмаш огыл школлаште, Нартас ялозанлык техникумышто шинчымашым поген, 1950-1952 ийлаште КПСС ЦК пеленысе Ленинский курсын колыштшыжо лийын, 1955 ийыште КПСС ЦК пеленысе Кӱшыл партийный школым заочно тунем пытарен. Марий Турек районысо Просека (Хлебниково) машина-трактор станцийыште агроном-семеноводлан, комсомол шотышто политотдел начальникын алмаштышыжлан ыштен, 1942-1949 ийлаште – Кугу Карлыган, Арбор ялсоветлаште участковый агрономлан, вара ВКП (б) Хлебниково райком секретарьлан, кокымшо секретарьлан сайленыт. 1955-1959 ийлаште Хлебниково районысо Шемер депутат-влак советын исполнительный комитетшын председательже лийын, 1959-1960 ийлаште – Марий Турек районысо Шемер депутат-влак советын председательже.
1960 ийыште Анисия Фёдоровнам МАССР-ын Социальный обеспечений министржылан шогалтеныт. Тиде должностьышто тудо 16 ий тыршен. 1976-1978 ийлаште тиде министерствынак Пенсий ден пособийым палемдыме да тӱлымӧ шотышто республиканский рӱдержын начальникшын алмаштышыжлан ыштен. МАССР Верховный Советын II, VII, VIII, IX созывшо-влакын, СССР Верховный Советын депутатышт, КПСС Марий обкомын членже лийын.
«Аванам чумыр огыл гын, пел республикше паленак. Меат тудым ешыште пеш шуэн ужынна – эре командировкыш коштын. Мӧҥгыштӧ улмыж годымат пӧрт тич калык лийын: иктылан икте кӱлеш, весылан – весе… Авам – умылышо, поро да ушан ӱдырамаш – кажнылан мо дене кертын, тудын дене полшен. Пеш кожмак ыле: сулен налме канышышкат 70 ияш веле кайыш», – Анисия Фёдоровна нерген Светлана ӱдыржӧ шарналтыш.
Анатолий Александрович Зенкин (1939-2000) 1-ше Лесной ялыште кресаньык ешеш шочын. 1963 ий марте верысе Ленин лӱмеш колхозышто тыршен. Тылеч вара 1970 ий йотке Звенигово райкомын секретарьже, ВЛКСМ Марий обкомын кокымшо секретарьже лийын. 1974-1982 ийлаште МАССР-ын культур министржылан ыштен, 1991-1993 ийлаште – Марий Эл Республик Верховный Совет председательын алмаштышыжлан. 1993-1995 ийлаште РФ Федеральный Погынымашын Федераций Советшын икымше созыв депутатше, Науко, культур да образований йодыш шотышто комитетын секретарьже лийын. КПСС ЦК пеленысе Общественный науко академийым тунем пытарен. В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, литературым да историйым научнын шымлыме марий институтын директоржо, республиканский Шарнымаш книган тӱҥ редакторжо лийын. Историй науко кандидат, Марий Эл культурын сулло пашаеҥже.
А.Зенкин нерген поро мутым шанчызе-историк Анатолий Муравьев ойлыш. Тудо регионын культуржым вияҥдымашке кугу надырым пыштыше «строгий, пеҥгыдын йодшо, но тыгодымак моткоч проста» Анатолий Александровичын министрлан ыштымыж годым Ленин, Сеҥымашын 30-шо идалыкше лӱмеш каныме да тӱвыра полат-влакым, С.Г.Чавайн лӱмеш национальный библиотеке пелен пристройым, Курчак театрым да кӱлешан моло оралтым чоҥымо, Г.Константинов лӱмеш руш академический драме театрын зданийжым нӧлташ тӱҥалме нерген чон йӱлен каласкалыш.
Степан Федотович Мочалов 1898 ий 19 декабрьыште Эсмекпляк селаште шочын, черке-приход школым тунем пытарен. Военный службым кугыжан армийыште тӱҥалын, но черланымыжлан кӧра 1921 ийыште мӧҥгыжӧ пӧртылын. Вич ий гыч Эсмекпляк селасе правленийын председательжылан сайленыт. 1931 ийыште «Кугу Какшан» леспромхозын директоржылан шогалтеныт, 1933 ийыште – Красногорский чодырам пӱчмӧ заводын директоржылан, вара – МАССР-ын верысе промышленность виктемжын начальникшылан. 1935 ий 1 сентябрьыште репрессироватленыт, 1939 ий 13 февральыште лӱен пуштыныт да 1998 ий 1 июльышто реабилитироватленыт.
Олыктӱр ялын чолга эргыже Дмитрий Гаврилович Салтыков (1905-1987) паша корныжым чодырам пӱчмӧ заводышто тӱҥалын. Вара Звенигово райисполкомышто тыршен, Горький оласе Вӱд транспорт инженер-влакын институтыштын кастенысе рабфакыштым тунем пытарен, МАССР-ын Верховный судыштыжо, Юстицийын калык комиссариатыштыже служитлен. 1941-1942 ийлаште Йошкар-Оласе икымше участкын калык судшын судьяже лийын. 1943 ийыште фронтыш каен, Центральный да 2-шо Белорусский фронт-влакын войскаштын составыштыже кредалын. Кок Йошкар Знамя, II степенян Отечественный война орден-влак, «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.», «За победу над Варшавой» медаль-влак дене палемдалтын.
Шарнымаш кас ик шӱлыш дене эртыш. Тудо поснак кушкын толшо тукымлан пайдале лие. Тидымак Звенигово муниципальный районым вуйлатыше, депутат-влак погынымашын председательже, «Единый Россий» партийын Звенигово районысо пӧлкажын секретарьже Наталия Лабутина, Звенигово районысо Мер Каҥашын еҥже Лидия Михайлова да Эсмекпляк школым вуйлатыше Виталий Созонов пеҥгыдемдышт да тыгай сынан мероприятийым чӱчкыдынрак эртараш темлышт.
Маргарита ИВАНОВА
Авторын фотожо
