Кумдан палыме марий шымлызе, туныктышо, мер пашаеҥ, историй шанче доктор, профессор, Россий Федерацийысе кӱшыл школын сулло пашаеҥже Ксенофонт Никанорович Сануков 1935 ий пургыж тылзын визымше кечынже Курыкмарий кундем Носола ялеш шочын. Тений тудо 85 ияш лӱмгечыжым палемда.
Пагалыме шанчыеҥын ачаже, Никанор Петрович ден аваже, Мария Илларионовна, кресаньык лийыныт. Йоча жапысе илышым шарналтымыж почеш, тудо Юл эҥер мучко коштшо корабль-влакым ончаш пеш йӧратен, ончыкыжым теплоход капитан лияш шонен. Туге гынат пӱрымашыже К.Сануковым вес корныш луктын. Козьмодемьянск педучилищым, Марий пединститутым отличий дене пытарен. Тунемме жапыште мурышо да куштышо ансамбльын чолга участникше лийын. 1957 ийыште Москош, тӱнямбал молодежный фестивальыш делегат семын миен коштын.
Вараже пединститутыштак кок ий почела пашам ыштен, 1960-1962 ийлаште «Молодой коммунист» газетын редакцийжым вуйлатен, МарНИИ-ште эртыкым шымлен, обком пашаеҥ семынат палемдалтын. Ятыр жап (1973-1982 ийлаште) Ульяновск да Рыбинск оласе институтлаште шанчызе да туныктымо пашам виктарен. Марий кундемыш пӧртылмекыже, МарНИИ директор (1982-1986), Марий политехысе кафедр вуйлатыше (1986-1991) лийын. 1991 ий гыч тӱҥалын, Марий кугыжаныш университетын профессоржо улеш. Кызыт тушто лекцийым ок луд гынат, университетын почётан профессоржо-влак радамыш пура.
Тиддеч посна Ксенофонт Сануков мер пашаеҥ семын шкенжым ончыктен: «Марий Эл — Венгрий» да «Мемориал» ушем-влакым вуйлатен, «Марий ушемын» да Финн-угор калык-влак ассоциацийын ик эн чулым еҥже лийын.
Мутат уке, Ксенофонт Никаноровичын тӱҥ пашаже — тиде шанче паша. Тудо тӱрлӧ йодышым шымла: марий калыкым Руш кугыжаныш дек ушымаш, Марий Эл ХХ курымышто (утларакшым Марий автономийым ыштымаш да Сталин жапысе репрессий дене кылдалтше), финно-угор мер толкын, марий эртыкын историографийже, марий талешке-влакын биографийышт да тулеч молымат. Чылаже тудо 500 утла шанче да туныктыш книгам да статьям ямдылен. Да тыгак журналист семын К.Волгин шылтыклӱм дене ятыр статьям савыктен.
К.Н.Сануков — пагалыме туныктышо. Тудын ятыр тунемшыже тӱҥалме пашажым умбакыже шуят. Нунын коклаште 10 шанче кандидат (ончычсо аспирант-влак). НЭП жапым Ольга Николаевна Сутырина шымла, кызыт Юл кундем кугыжаныш технологический университетын доцентше. Марий кугыжаныш университетын доцентше Лидия Павловна Москвина марий интеллигенцийым шымла. Марий мер толкынын шочын кушмо саманжым шымлыше Родион Иванович Чузаев Марий кугыжаныш университетын Калыкле тӱвыра да тӱвыра кокла коммуникаций институтын директоржо лийын. Аграрный колледжыште ыштыше Иван Федорович Ялтаев шымлаш коллективизаций жапым ойырен налын. Елена Анатольевна Ожиганова Марий Элыште калыкын кызытсе илышыжым вораҥдарыме шотышто йодышым шымлаш кумылаҥын. Кумдан палыме журналист Нина Аркадьевна Ефимова шанче корныжым Марий Элысе кызытсе периодический печать дене кылден. ХХ курымын тӱҥалтыш жапшым шымлыше Алексей Григорьевич Ошаев марий университетын историко-филологический факультетшын деканже улеш. Ты вузынак доцентше Юлия Юрьевна Цыкина марий сылнысем сымыктышын эртыкшым, Ольга Сергеевна Малинина (Синуткина) финно-угор мер толкыным шымлат. Мый шкежат туныктышемлан кугун тауштем. Кызыт Т.Е.Евсеев лӱмеш калыкле тоштерын историй пӧлкаштыже ыштем да марий калыкын XV-XVI курымласе эртыкшым шымлем.
Мыйын семынак, К.Н.Сануковым шке йӧратыме туныктышыжлан эше шуко палыме шанчызе шотла. Нунын коклаште Галина Евгеньевна Шкалина, Галина Викторовна Рокина да молат.
Ме чыланат Ксенофонт Никанорович Сануковлан кужу ӱмырым тыланена да ӱшанена – шке «йӱксӧ мурыжым» тудо кызыт огыл, шуко жап эртымек гына мыланна мурен пуа.
Сергей СВЕЧНИКОВ,
историй науко кандидат
Фото-влакым К.Н.Сануковын еш альбомжо гыч налме
