Сеҥымашлан 75 ий темме вашеш
Шернур районышто «Вместе были детство и война» лӱман проектым илышыш шыҥдарат. Тиде сомылым районысо ветеран пӧлкам вуйлатыше Зинаида Романовна Зорина вӱда. Книгалашке Кугу Ачамланде сар жап годсо йоча-влакын шарнымашышт пурталтыт. 2018 ийыште Марисола ял шотан илемысе еҥ-влакын ойлымыштым савыктыме. Кызыт Кукнур кундем дене кылдалтше книга ямдылалтеш. Корректурым шукташ, ситыше оксам погалташ да типографийыш ошкылаш веле кодын.
109 шарнымашым погымо. Ятырже шинчавӱдым луктыт. Эртыше кечылаште эше ик пашан ветеранже дене вашлияш логале. Тудо Кукнур кундем гыч шукертак Йошкар-Олаш илаш куснен, садлан книгам погымо годым лӱмжӧ ӧрдыжеш кодын. Шоналтышым, ала газет гоч тудын дене палдарем.
Валерий Мочаев,
«Вместе были детство и война: Кукнур» книган редакторжо.
(110-шо шарнымаш)
Ӱдыр фамилием – Ельтемерова, лӱмем — Александра Ивановна, изием годым Эчу маныт ыле. Шочынам 1937 ий 12 февральыште Кукнур сельсовет Чисола ялыште. Мемнан «Комбайн» лӱман колхоз ыле.
Аваем, Фёкла Тимофеевна Ведексеева (1896 – 1974), Йоропин ял гыч Кӱшыл Чисолаш марлан лектын. Тудым ачаже тышке виеш колтен. Молан манаш гын, качыже, Кондрач Павыл, пеш поян еш гыч лийын. Нунын 34 каван уржа кинде шоген, кок имнышт, ныл ушкалышт, шӧртньӧ оксашт лийын. Павыл сарыште колен, авам изи йоча дене кодын да марийлан мыйын ачам пуртен. Тудын деч 8 але 9 йочам ыштен, шукышт изишт годымак коленыт, пытартыш улам. Мыйым 40 ияш ыштен.
Мыйын шочмо ийын ала вес ийынже ачамым, Иван Дмитриевич Эльмеметовым, арестоватлен наҥгаеныт. Шочмо ийжым, вержым ом пале. Такше Чисола гычак лийшаш. Кукнур сельсоветыште секретарьлан ыштен маныт. Тугеже изи айдеме лийын огыл. Шернурыш наҥгаеныт. Ошкуп ял гыч Осып Йыван ойлен ыле: «Камерыште пырля шинчен улына. 12 шагат йӱдым ачатым наҥгайышт, тетла ыш пӧртыл». Лев изам (1927 – 2009) шке жапыште чыла вере ача нерген уверым кычалын, нигуштат нимом муын огыл. (Чынак, «Трагедия народа» книгаште тиде еҥым ушештарыме огыл. — автор). Ачам наҥгайыме деч вара мемнан деке кок милиционер толыныт. Пычалгутан дене омса лондемым перкален кычкыреныт: «Молодушка-молоко, золото доставай!» Авамже шӧртньым котомкаште кучен улмаш. Ӧндал шынденам, манеш, коҥга йыр куршталам, нуно — мыйын почешем, вара возакыш кудалтышым. Нуно, котомкам луктын, ӱстембак шӧртньым почкалтеныт. Авамлан ик падырашымат коден огытыл. Тидым пала гын, родо-влаклан изин-изин пуэн кертеш ыль-ыс… Вара сельсоветыште оралтылан пижыныт. Чыла наҥгаеныт, яра пӧртым гына коденыт.
Тиде пӧртыштӧ мый тунемынам. Тӱҥалтыш школым тышке пуртеныт ыле. Шарнем туныктышо-влакым: Василий Степанович Чендемеров да ватыже, Василиса Ивановна, икымше йочам ыштен веле ыле. Азажым кыдеж шеҥгек пышта да мемнан деке лектеш… Мылам тунемаш моткоч келшен, кажне ийын похвальный листым пуэныт. Но 5-ше классыш Кукнурыш коштман ыле, кум меҥге. Тылзе коштым. Чияш уке, йыдалым налаш окса уке, тетла шым кае. Пӧръеҥ учитель, фамилийжым ом шарне, мыйым ӱжаш толын: «Эчу, тый кертат, тунем, 7 класс деч вара медичкылан тунем лектат…». Колхоз пашаш кайышым. Шӱкым шошымак кӱрыкташ тӱҥалыт ыле, кеҥежым – шудо паша, шыжым – йытын… 12 ий теме, мыйым свинаркылан шогалтышт. Моткоч йӧсӧ лийын. Вӱдым корем гыч вӱдвара дене фермыш пел меҥге наре нумалын кӱзыктенна. Тыгак мешак дене иктаж-мом эре нумалат. Вӱд дене мешак мыйым чот «пызыреныт», кушкын омыл. Нимогай покой, ик кечат каныш уке… Идалык гыч шала пашаш кошташ тӱҥальым. Тушто – адакат мешак…
Тыге мый 17 ияш марте толашышым. Лев изам вес кундемыште ФЗО школышто тунемын, пашам ыштен. Йошкар-Олаш толмекше Кужэҥер ӱдырым марлан нале, йочашт шочо. Мыйым нянькылан ӱжыч. Кум тылзе олаште илышым, адакат ялыш пӧртыльым. Кокымшо йочашт шочо, мый адакат олаш каем, изиш эртымеке, угыч пӧртылам.
19 ияш марлан лекташ логале. Мемнан ял гычак самырык пӧръеҥ моткоч чот пижын. Кыльки вараш (коршун) семын кучымо гае. Авамым пеш сӧрвален. Пыкше тудым чытышым, шым тылзат пеле мӱшкыран улам ыле, олаш кудальым. Йочам ыштыме марте грузчиклан пашаш пуренам. Мӱшкыр волен, азам пыкше ыштенам, врач лӱдынат колтен. Йӧра, таза шочын. Тиде 1957 ийыште лийын. Почешем ял гыч ава тольо. Молан? Пӧрт кугу, олташ пу уке. Тунам пу дене пеш йӧсӧ лийын. Мыланна баракыште, Вторая Деповская уремыште, ик комнатым пуышт. Иза мылам Малое Чигашево ялыште пропискым ыштыш. Куанен илышна! Но мый, йочам кидыш налын, авам дене ик жаплан Чисолаш кудальна. Олаш пӧртылмеке комнатым йомдарышна, вес еҥ-влакым илаш пуртеныт. Адакат — ялыш, адакат — колхозыш.
1962 ийыште уэш олаш тольым. Стройкыш штукатур-малярлан пурышым. Дубки микрорайон чоҥалташ тӱҥалын веле, военный строитель-влак эше ик пӧртымат сдатлен огытыл ыле. Баракыште илыме. Тиде жапыште авам ӱдырем дене Чисолаште еҥ дене илен, шке пӧртым кучен кертын огыл. Идалык гыч ӱдырым кондышым, вес ийын авам тольо. 12 квадратан комнатым пуышт. Стройкыштак марием дене палыме лийынам. Салтак вургеман трактор дене ышта ыле, мыйын ӱмбаке шинчам пыштен. Фюттерер Герман Леонтьевич, мый дечем кандаш ийлан изирак. Аваже — немке, ачаже – чеченец. Казахстан гыч, репрессийыш логалше калык-влак гыч улыт. Ушнышна. Солнечный посёлкышто кок комнатан пачерым пуышт. Казахстан гыч Германын аважым кондышна. 1975 ийыште олаш илаш куснышна. Тудо жаплан авам колен ыле, Германын аваже 1991 ийыште колыш. Зина ӱдырем ынде ныл ий уке. Марием дене коктын кодын улына. Сайын илена.
Награде-влак? Ой, пеш шуко уло… Ончал, медаль, грамот-влак…
Почешмут
— Александра Ивановна, мыйым тый декет Игорь Тойшев конден кодыш. «Кугу родо улыда» мане. Мый денемат тудо родо улеш, коваже Мочаева фамилийым нумалын.
— Авамын шочмо акаже, Марина Тимофеевна, Кукнур-Качоныкыш Йывун Мочаевлан марлан лектын. Марина – тиде Игорь Тойшевын кугезе коваже, прабабушка манмет. Садлан, Мочаев-влак, чыланат родо улына.
Тыге мый вучыдымын у родо дене, у тулаче дене палыме лийым. Шыгыр марий тӱня!
КУКНУР ВАЛИК МОЧАЕВ.
Фотом еш альбом гыч налме
