30 январьыште Марий Эл культурын сулло паашеҥже, Марий Эл Кугыжаныш премийын лауреатше, Пошкырт кундем Янаул районысо Рабак ялын ӱдыржӧ Мария МАТУКОВА 75 ияш лӱмгечыжым палемда.
Мария Байрамовна Т.Евсеев лӱмеш калыкле тоштерыште 38 ий ыштыме пагытше гыч латкуд ийже директор лийын. Тудо тачат калыкнан историйжым арален кодымашке кугу надырым пышта. Тудын тыршымыжлан кӧра республикысе тоштер финн-угор регионласе дене кылым пеҥгыдемденыт, Э.Сапаев лӱмеш опер да балет академический театрат тоштеран лийын.
У пашам шукташ марий чонан ӱдарамашым мо тарата? Илышыште куаным тудлан мо пӧлекла? Нине да моло нерген шкеж дене вашлийын мутланышна.
— Те Кугу Отечественный сар пытыме ийын шочында. Шучко событийын кочыжым Тыландат шижаш логалын…
— Ешыште индешымше йоча лийынам, но илышыже нылытын веле кодынна. Авамын ойлымыж почеш, тунам теле моткоч йӱштӧ лийын. Тудо жапыште пуым лач телым веле ямдыленыт, сандене иле пу дене пӧртым ырыктен шукташ йӧсӧ лийын. Йӱштылан кӧра мыйым ӱстембалне кученыт, садлан, очыни, ӱмырем мучко ӱстелтӧрыштӧ шинчыме пашам ыштем (воштылеш – авт.).
Сар пытымеке илыш куштылгыжак лийын огыл. Тидын нерген авамын каласкалымыжым сайын шарнем: тунам кочкашат ситен огыл. Сар годым ачам Украин фронтышто, танк бригадыште лиймыж годым эмганен толын. Изиш пареммеке, 1945 ийыште, тудо уэш сарыш каен да шыже марте тушто лийын. Кок ияшем годым ачам ешым коден каен. Авам ныл икшыве дене кодын. 39 ияш ӱдырамашлан мыняр неле-йӧсым, ойгым чытен лекташ логалын… Туге-гынат авам кажныж верч колянен, тунемашат колтен. Школ деч вара, 1952 ийыште, Йошкар-Олашке пединститутыш тунемаш толынам.
— Тиддеч вара Те тоштерыш пашаш пуренда?
— Институт деч вара Шеклянур школышто руш йылме ден литературым туныктенам. Кажне кечын вич-куд урокым эртарыман ыле. А Йошкар-Ола гыч ялысе школыш кудалышташ куштылго лийын огыл. Вич шагат эрдене кынелын кайыман, автобус дене кудалман, эше пасу дене школ марте пураш кӱлын. Йӱштӧ телым урокыш вараш кодаш огыл манын, пасу корно дене эре куржынам. А вара классыш миен шичмеке, тупем гыч шокшо пар кӱза ыле. Ик ий школышто пашам ыштенам. А краеведений тоштерыш вучыдымын логалынам. Урем дене ошкылшемла тоштерыш пурен лекташ кумыл шочын. Тыгодым авамын лӱдын-вожыл шогыман огыл манын ойлымыжым шарналтен, тоштер вуйлатыше денат палыме лийынам. Антонин Алексеевич Кашков дене тӱрлӧ нерген марла мутланенна. Тыге мыйым культур пӧлкаш пашаш налын. Пашаш лекмеке, моткоч ӧрынам: йырваш — шып. Школышто, йӱк-йӱаныште пашам ыштымеке, тыгайым чытен ом керт, иктаж арня гыч тоштер гыч каем манын шоненам ыле. Но икмыняр жап гыч пашаеҥ-влак толаш тӱҥалыныт, нуно отпускышто лийыныт улмаш. Иктыже – Чавайнын шешкыже, Эмилия Гавриловна Чавайн, весыже — Лидия Григорьевна Васильева. Тудо – учёный, науко доктор Валериан Михайлович Васильевын ӱдыржӧ. Чапланыше ӱдырамаш-влак дене палыме лийме деч вара тетла тушеч каяш кӱлмӧ шонымашым вуем гыч кораҥденам.
— Тыглай пашаеҥ деч вуйлатыше марте кушмо корно могайрак лийын?
— Эн ончыч тыглай пашаеҥ, вара этнографий, историй пӧлка вуйлатыше лийынам, ик жап Палантай лӱмеш тоштерым вуйлаташ шогалтеныт. Историй пӧлкам вуйлатыме годым Республикнан 60 ияш лӱмгечыжлан экспозицийым чумыренам. 300 утла квадрат метран кумдыкыш кушко мом вераҥдыме нерген йӱдвошт толашенам. Тунам художник-оформитель-влакат мемнан дене лийын огытыл, садлан мылам Озаҥ олаш миен толаш логалын. Тушеч шым художникым колтеныт. Ӱшаныме пашам тӱрыс шуктымо. Варажым мыйым вуйлатышын алмаштышыжлан шогалтеныт. Лу ийым чон йодмо пашамлан пуэнам. Тиддеч вара тоштер вуйлатышын пашажым мылам ӱшаненыт. Тунам культур министрлан Николай Никандрович Гаврилов ыштен. А пашаште эн тӱҥжӧ марий улмым ончыкташ тыршенам, вет тунам кугурак вуйлатыше-влакат чылан марий лийыныт. Тоштер — тиде марий калыкын тӱвыраже, йӱлаже, ыштыш-кучышыжо, поянлыкше, сандене чылажымат шот дене ышташ кӱлын.
— Лач тендан тыршымыда дене тунамсе краеведений тоштер национальный статусым налын?
— Ятыр кундемыште лиялтын. Чыла гаяк калыкын национальный тоштерже уло. Тидлан мыланнат ятыр пӱжвӱдым йоктараш логалын. Тиддеч вара ме родо-тукым финн-угор калык-влак дене кылым кучаш тӱҥалынна, вет кажне тоштер деке корным кычалаш кӱлын. Тӱрлӧ выставкым, экспедицийым эртаренна. Мемнан деке Будапешт, Эстоний гыч экспедицийыш толыныт. Тиддеч вара ме нунын деке миенна. Варажым Венгрийышкат, Финляндийышкат корно почылтын. Будапешт тоштерыште марий калыкын илышыжым, тӱвыражым, йӱлажым палдарыше выставкым эртарыме нигунамат огеш мондалт. Выставкылан ямдылалтме годым мемнан деке Будапешт радио гыч журналист-влак толыныт да мураш йодыныт. Ме ӧрынна. А нунылан тусо тоштер пашаеҥ-влак мурымына нерген ойленыт улмаш, вет ме выставкылан мурен-мурен ямдылалтынна. А тусо-шамыч видеокамер гоч эскереныт улмаш (воштылеш). Выставкышкына калык моткоч шуко чумырген. Адакшым эрдене марий мурым радио дене колтеныт да выставке почылтмо нерген ойленыт. Венгрийын президентшат толын, а вара мемнам резиденцийышкыже экскурсийыш намиен коштыктен. Тоштерым вуйлатыме годым родо-тукым калык дене кылна сайынак пеҥгыде лийын, сандене 1992 ийыште тоштерын статусшым национальныйыш вашталтыме да Тимофей Евсеевын лӱмжым пуымо. Тудо жапыште районласе тоштер-влак денат кылна пеҥгыде лийын.
— Тунамак, очыни, Венгрийыште кава йымалсе тоштерым — Тошто марий сурт-печым — почаш темленыт?
— Чын. Тиде 2001 ийыште лийын. Залаэгерсег олаште Тошто марий сурт-печым почаш шийвундым Венгр президент ойырен. Оралте-влакым Морко районысо Унчо мастар-влак ыштеныт, тушко миен, поген коденыт. Тунам верысе колхозым уста, марий шӱлышан пӧръеҥ Геннадий Савельевич Григорьев вуйлатен. Тоштерым почашат тушко тӱшкан миенна. Пайремыш кок тӱжем наре еҥ чумырген маныныт ыле.
— Мария Байрамовна, Эрик Сапаев лӱмеш опер да балет академический театрыште тендан тыршымыда денак тоштер почылто. Тудым вуйлаташат тыланда ӱшаненыт.
— Туге. Театрыш толмеке, чылажымат тӱҥалтыш гыч ышташ кӱлын. Кок тылзе Чавайн лӱмеш книгагудышто шинченам, театрын илышыж нерген келгынрак пален налаш тыршенам. Конспектымат моткоч ямдыленам. Йӱд омемат шуко кодын докан, но шонен пыштымым, планыш пуртымым кок тылзе жапыште ыштен шуктымо. Эн ончычак, мутат уке, марий артист-влак: Эрик Сапаев, Гаврил Таныгин, Светлана Сушкина… – нерген стендым чумыренам. Тыгак «Акпатыр» (икымше), «Алдиар» опер-влак, «Чодыра сем» икымше балет нерген…Тиддеч вара тоштерым тӱрлӧ декораций, костюм да моло дене пойдарыме.
— Те творческий еҥ-влак дене тӱрлӧ вашлиймашым эртареда, нунын нерген материалым погеда…
— Марий калыкнан усталык шӱлышан еҥже-влак: сӱретче, композитор, мурызо, артист, музыкант, режиссёр… — нерген материалым чумыренам. Тудын дене «Марий кундемнан шӧртньӧ поянлыкше» книга савыкташ ямдылалтеш. А вашлиймаш-влакым эн ончычак национальный тоштерыште эртараш тӱҥалынам ыле, а кызыт Усталык ушем-влак пӧртыш тылзе еда манме гай чумыргена. Теве лишыл жапыште Российын сулло, марий Элын калык артистше Олег Кузьминых дене вашлиймашым эртараш шонымаш уло.
— Те мураш йӧратеда, жапше годым гармоньымат шоктенда?
— Кажне йочалан изинекак ача-ава кӱлеш. Ачам изиэм годымак авамым, икшыве-влакым коден каен, сандене тудым изам алмаштен. Изам гармоньым шокташ мастар лийын, сандене южгунам пеленже мыят мончаш каен, паҥга-влакым темдыштынам. Изамын гармоньым шоктымыж почеш мураш йӧратенам. Варажым мыят музиканым шокташ тунемынам. Шарнем, уна-влак толмо годым авамат, акамат мураш чот кертыныт. Мыят мураш йӧратем, но калыкыште огыл: мӧҥгыштӧ. Кызытсе марий муро кокла гыч шагалже келша, вет таче Майя Романован гай йӱк укеат манаш лиеш. Мылам татар муро-влак келшат, сандене южыжым марлаш кусарем да чонем луштарен мурем. Но авамын ош тӱня дене чеверласымекыже, гармоньым ик ганат кидыш налын омыл.
— А кызыт Те молан куанен иледа. Илаш вийым мо пуа?
— Йӧратыме пашам куаным конда, илаш вийым ешара. Тоштерыште вуйлатыме сомылат чонемлан лишыл лийын, еҥ дене торжан мутланымым паленат омыл, кертме семын чылалан полшенам. Кызытат тӱрлӧ еҥ дене вашлийын мутланыме кумылым нӧлта. Эреак калык коклаште лийме дене докан ийготемат ом шиж (воштылеш). Йырваш ару, чылажат шот дене лийшаш. Мутлан, пачерыште чонлан келшыше сурт кӧргӧ лийшаш. Ош тӱсым моткоч йӧратем. Сандене мӧҥгыштем обойымат ошалгым пижыктыме, кӱварыштат ош плиткым шарыме… Моторлык, арулык мылам келша. Лач тидак мылам илаш вийым ешара. Мылам веле огыл, икшывем, уныкам-влакланат.
— Икшывыда-влак могай сомылым шуктат?
— Кугурак эргымлан, Володялан — 50 ий. Ешыж дене Йошкар-Олаште ила. Жапше годым Йошкар-Оласе художественный училищым, а изиракше – Игорь, радиомеханический техникумым тунем лектыныт. Кок уныкам, ик кугезе уныкам улыт. Кугуракше-влак мыйын семынак йылмым тунемаш йӧратат.
— Ийготдам шижыда?
-Уке. 75 цифржым 57-ыш кусараш лийже ыле. Але кӱкшӱ таганан йолчиемымат чияш йӧратем (воштылеш). Ялысе проста марий ӱдырамашын, авамын тыге ойлымыжым шарнен кодынам: «Урем дене рыҥ ошкыл эрте. Тыге ончен кодшо-влак йывыртат, а вует кумык сакет гын, ойганлан шотлат». А сӧрастарыш-влакым моткоч йӧратем. Вес олаште лиймеммгодым нуным налашак тыршем. Кажныже ала-могай татым ушештарат.
— Самырык-влаклан шонымашке шуаш манын, мом тыланен кертыда?
— Марий-влак шагал чотан калык улына. Ме шкенан йылмынам палышаш улына, нигунам тудын деч вожылман огыл. Икшыве-влакымат шочмо йылме дене мутланаш туныктыман. Шке кундемна дене кугешнышаш улына да шке оза лийшаш улына.
— Кугу юбилейдам кузе палемдаш шонеда?
— Пайрем ӱстелтӧрыштӧ эргым-шешкым, уныкам-влак дене пырля.
— Мария Байрамовна, сылне лӱмгечыда дене шокшын саламлена. Таза да кужу ӱмыран лийза!
— Тау.
Алевтина БАЙКОВА
мутланен
