2003 ийыште Морко районысо Изи Шӱргӧ ялыште Шкет шоҥгыеҥ-влаклан пӧртым почыныт. Икымше кече гычак тудым Владимир Константинов вуйлата.
Лийыныт йоча-влак, ынде – кова ден коча
Ончыч ты оралтыште йочасад верланен улмаш. Но верысе озанлык эркын пытен толын да тиде амал дене еҥ-шамыч, поснак самырык-влак, вес кундемлашке пашам ышташ каяш тӱҥалыныт. Тыге садикыш коштшо икшыват койын шагалемын. Санденак олмешыже тиде учрежденийым почаш ойым пидыныт.
Но мутланен келшыме деч вара тыште кӱжгӧ паша вучен, вет оралтын кӧргыжым тӱрыс гаяк вашталташ кӱлын. Ондак тыште икшыве-влаклан кугу зал-шамыч лийыныт гын, ынде кочай-ковай-влаклан кугыт шот дене келшыше пӧлемлам кыдежлен ыштеныт, оборудований дене пойдареныт, ятыр моло шотыштат вашталтышым пуртеныт. Вес семын каласаш гын, шоҥгыеҥ-влаклан ласкан илашышт чылажымат келыштареныт.
Ончыч колхозымат вуйлатен
Марий кугыжаныш политехнический институт деч вара Владимир Константинов верысе «Совет» колхозышто лу ий тӱҥ инженерлан ыштен. Тылеч вара йӧршеш самырыкымак, 36 ияшым, председательлан шогалтеныт. Но озанлыкым кучаш ий гыч ийыш нелырак лийын. Кугыжаныш велым тунам полыш моткоч шагал улмаш. Кажныже кузе кертын да моштен, туге «пӧрдын», илен лекташ тӧчен. Туге гынат Владимир Владимировичын вуйлатымыж жапыште фермылаште вольыкымат онченыт, пасумат курал ӱденыт, шурнымат поген налыныт. Колхозышкышт шым ял пурен. Чылаже кок тӱжем наре гектар мландышт лийын. Тышеч 1500 гектарышкыже курал ӱденыт.
Но тӱрлӧ амаллан кӧра пӧръеҥ кум ий гыч районысо «Сельхозтехнике» предприятийыш тӱҥ инженерлан каен. Вараже тушто ыштымыж годымак шкет шоҥго-влаклан ты пӧртым вуйлаташ темленыт. Тудо тореш лийын огыл.
Лийын жап – верат ситен огыл
Ты пӧртым почмеке, 2003 ийыште тушко вигак шым еҥым конденыт. А учреждений 25 верлан келаштаралтын, сандене 2004-ше ийланак тыште 24 кочай ден ковай илаш тӱҥалыныт. Вараже ик шоҥгыеҥлан вер моткочак кӱлын да эсогыл кроватьым ешарен шындашышт логалын. Тыгай жапат лийын.
Ойлымо почеш, тыште илалшыеҥ-шамычын чыла шотышто гаяк кумылыштым шуктат.
— Мом кочмышт шуэш, тидымат йодына. Южгунамже, паледа, пелыгыч пӱчмӧ пареҥгым шолтен пуаш йодыт. Тыгайым нуно самырыкракышт годым кочкын илен тунемыныт да тунамсым шарналтымышт шуэш, витне, — палдарыш Владимир Владимирович.
А кызыт тыште 19 еҥ ила. Тачысе кечылан эн самырыклан 62 ияш ӱдырамаш шотлалтеш, эн шоҥго ковайлан — 91 ий. Марий-шамыч веле огыл, руш ден татар-влакат улыт. Лийын Украина гычат пӧръеҥ. Таҥастарен ончалаш гын, ӱдырамаш шукырак лиеда. Но кызыт икнарынрак улыт.
Директорын палдарымыж почеш, нуно чылан гаяк чынже денак йӧршеш шкетын кодшо улыт. Ни шочшышт, ни миен эҥерташ моло лишыл еҥышт уке. А ялыште шкетын илаш моткоч неле.
— Тышке илаш куснымо амал кажныжын тӱрлӧ. Но иктыштымат ни вурсаш, ни шылталаш огеш лий. Тиде – илыш. Тудо кеч-могай татыште вашталтын, ала-моат лийын каен кертеш, — ойла вуйлатыше. — Ончыч пенсий изирак лийын. А пытартыш жапыште мыняр-гынат кушкын. Санденак, тидым огына шылте, южышт сулен налме канышыш лекше лишыл еҥыштым оксалан кӧрат соцучрежденийыш огыт колто.
Шагалын огыл Эҥерсола (Шереганово) ял шотан илем гыч улыт. Эсогыл ты ял гычак вате-марий лийыныт. Нунын пӧртышт пеш тоштемын улмаш. Шкешт шымлу ийым эрталтеныт. Икшывышт тораште илат да ача-авашт деке иктаж 20 ий нарат толын каен огытыл. Нимолан ӧрын, нунылан Шоҥго пӧртыш толашышт логалын.
— Но тышке илаш куснымекышт, эн ончычак пӧръеҥже колыш. А ӱмаште шыжым ватыже поҥгым погаш каен да йомын ыле. Тиде туткар шуко мутланымашым луктын ыле. Тудым ме веле огыл, уло республик дене, манаш лиеш, кум тылзе кычалынна. Ковай мемнан ял гычак лийыныс да кундемым, вер-шӧрым, поҥго кушто шукырак шочмым сайын пален. Мӧҥгыштышт илымышт годымат чодыраш эреак коштын. Но ӱмаште каен да тетла пӧртылын огыл. Ме, кычалше-шамыч, муын огынал, а Кесемлак гыч ик еҥ кожлаште коштшыжла тудын деке декабрьыште вучыдымын миен лектын. Ковай моткочак шыгыр верыш пурен да лектын кертын огыл. Шӱртнен камвозын да йолжым луктын кертын огыл – шӱмжӧ шогалын. Мо оҥайже, ик янлыкат ни тӱкен, ни кочкын огыл!
Палдарыме почеш, тыште палыме лийше да пырля илаш тӱҥалше ӱдырамаш ден пӧръенат лийыныт. Чылаже кок мужыр шочын. Тыге шол: шке пиалым кушто вашлийшашнам иктат огына пале. Южыштлан ӱмыр йолташым Юмо эсогыл илыш мучаште да тыгай верыштат пӧлекла…
Ты пӧртыштӧ илыше-шамычым пытартыш корнышкат тышечак ужатат.
— Кокланже идалык мучко ик еҥат ош тӱня дене огеш чеверласе, а вес ийын икмынярын колат. Тӱрлӧ семын лиеда. Южгунамже шоҥгылык огыл «наҥгая». Мутлан, икана эрдене ик пӧръеҥ мемнан деке тольо. Но тыште улыжат кок шагат илен шуктыш – тамакым шупшаш лектын да шӱмжӧ кырым чарнен, — шӱлыкаҥын каласыш вуйлатыше.
Куандарат, кумылаҥдат
Илалшыеҥ-шамычлан кечышт кужула ынже чуч, жапыштым пайдалын эртарышт манын, кружок-влакым почыныт. Нуно тӱрлӧ деч тӱрлӧ кидпашам ышташ тунемаш кумылын коштыт, таза илыш йӱла дене палыме лийыт. А «трудотерапий» кружокышто пакчаште шогылтыт да пеледышым, саскам ончен-куштымаште южышт, кертшышт, тыршат.
— Кызыт ме чылажымат изин-изин веле шындена. А ончыч, мутлан, пареҥгым моткоч кугу кумдыкышто куштена ыле. Жапше годым кок ушкалым, презым, сӧснам ашненна да ӱйым, шӧр-торыкым, шылым шканыштак кочкаш шолташ кучылтынна. Вольыклан пукшаш шудымат кова-коча ден тысе пашаеҥ-шамыч пырля ыштыме. 25-30 еҥ дене коштына ыле. Но вараже тыгай пашам ме шуктышаш огынал манын каласеныт да ашнымым чарненна.
Жапыштым веселаракын да пайдалын эртараш полшаш шоненак, тышке тӱрлӧ ансамбль ден коллективым концертым ончыкташ ӱжыт. Библиотекарят толын кая да викториным монь эртара. Школ гыч йоча-шамычат куандарен кодат.
Экскурсий
Тиде учреждений нерген Владимир Владимирович дене ме мӧҥгыштыжӧ мутланышна, а вара тушко тарванышна. Миен шумеке, вуйлатыше изирак экскурсийым эртарыш: пӧлемлам ончыктыш, южо кочай-ковай дене палымым ыштыш. Шукынжо телевизорым ончен шинчат ыле. Молышт пӧлемлаштышт кӧ мом ыштеныт: иктышт книгам, газетым лудыт, весышт, мутлан, кидпаша дене шинчылты… Теве иктыже, 86 ияш Ольга Васильевна Васильева, чевер-мотор тӱсан тӱрлӧ шӱртӧ дене пӱкеныш пышташ накидушко гай «тыртышым» пидеш ыле (снимкыште). Кӧ да кушеч улмынам пален, икте гыч мыланнат пӧлеклен колтыш. Ышат чамане вет. Кызытат тиде кидпашажым ончалмем еда поро кумылан ковайым шарналтем…
Верысе ветеран-влак советым вуйлатыше 77 ияш Ольга Павловна Алексеева денат (снимкыште) икмыняр мутым вашталтышна. Тудо 42 ий школышто пашам ыштен, химий предметым туныктен. Но илышыже тыге савырнен – ты пӧртыш илаш толын. Тидланже тудо йӧршынат вуйым ок ший. Мӧҥгешла, куанен веле. Шочшыжо-шамыч аваштым огыт мондо, шкежат миен толеда.
— Тыште илаш моткочак келша: пӧлем-влак шокшо улыт, сайын пукшат, сайын ончат, мыланна ласкан илаш чыла шотыштат келшыше йӧным ышташ тыршат. Тау, элыштына шоҥгыеҥ-шамычлан тыгай пӧрт-влак улыт, — мане илалшыеҥ.
Тевыс тыге. Шукынжо юмылтен ойлат: «Илыш мучаште шоҥго пӧртыш логалме деч Юмо утарыже!» А улыт тиде ӱдырамаш гай еҥ-влакат, кудышт тышке логалмыштлан Юмылан кажне кечын манме гай тауштен илат. Мом манашат ӧрат. Пӱрымаш кажныжын – тӱрлӧ. Но садак пиалан илышак огыл тыгай пӧртыш конда, очыни…
Любовь КАМАЛЕТДИНОВА
Авторын фотожо
