ПАТЫРЛЫК

«Сарын тӱсшым шке шинча дене ужынна»

Свердловск область Красноуфимск районысо Одосола ял Ӱпӧ эҥер воктене верланен. Тушто шке жапыштыже Алешинмыт еш илен. Суртоза Илья моткоч пашаче лийын, лудаш йӧратен, чыла йодышлан вашмутым пуэн кертын, юмылан ӱшанен огыл. Пӧръеҥ имньым ашнен, бригадирлан пашам ыштен.

Малика ватыже поро чонан лийын, пӧрткӧргым эре арун кучен. Нуно Павел, Саша эргым, Марья, Дарья, Кначе, Мадина, Екатерина ӱдырым ончен куштеныт.

Павел эргышт Кугу Отечественный сарыште геройла колен. Марья шочмо школышто тӱҥалтыш класслаште туныктен. Даша Арти район Кӓрзӓ ялыш тракторист Николай Петрушинлан марлан каен. Ял калык ӱдырамашым коҥгам оптышо мастар семын аклен. Кначе уста кидмастар лийын, но черле улмылан кӧра илыш гыч эр каен. Саша чоҥышо специальностьым налын. Тӱҥалтыште Екатеринбургышто пӧртым нӧлтен, а варажым — Йошкар-Олаштат. Мадина пашаче кумылжо дене ойыртемалтын, дояркылан, поварлан, нянечкылан ыштен. Пелашыже Иван Мишкин дене шым икышывым йол ӱмбак шогалтеныт. Екатерина акаж семынак туныктышын корныжым ойырен.

Екатерина Ильинична Дмитриева (Ильина) 1923 ий 6 декабрьыште шочын. Одосола тӱҥалтыш школышто, варажым Юа школышто тунемын. 1938 ийыште шым классым тунем лекмек, Урал-Марий педтехникумыш тунемаш пурен. Тудын дене пырля мыйын ачам Борис Бакетович Бакетоват тунемын.

1940 ийыште ты педтехникумын марий пӧлкажым Марий Элыш Козьмодемьянск олаш кусареныт. Тунам группышто 46 еҥ лийын. Тиде ий гычак оксала туныкташ тӱҥалыныт. Красноуфимск педтехникумышто 180 теҥгем, а Козьмодемьянскыште 150 теҥгем тӱлыман улмаш. Тидлан кӧра педтехникумым ныл ӱдыр гына тунем пытарен. Нунын коклаште Екатеринат лийын.

Ӱдыр педтехникумым неле 1941 ийыште тунем пытарен да Юасе  шымияш школышто тӱҥалтыш класслаште туныкташ тӱҥалын. Кажне кечын кум километрым да мӧҥгеш  шочмо ялже гыч пашашке коштын. Кугурак Павыл изаже сарыш каен, икмыняр жап гыч тудлан похоронко толын. Тудым войнаште увер деч посна йомшылан шотленыт. Катят изаж семынак сарыш каяш шонен пыштен.

1942 ийыште Верховный главнокомандующийын приказше лектын. Тушто ӱдырамаш-доброволец-влакым военный службыш налме нерген ойлалтын. Екатеринам Красноуфимскысе райвоенкомат службыш 1943 ий 26 октябрьыште ӱжын. Тӱналтыште тудо Калинин олаш логалын, 1944 ий март марте радистлан тунемын.

Ӱдырамашлан илышыжым сар жаплан келыштараш куштылгыжак лийын огыл. Ӱдырамаш-командир-влак пӧръеҥ дене таҥастарымаште чотрак, пеҥгыдынрак йодыныт. Кажне кечын зарядкым ыштыман, куржталман. Нуным винтовко гыч лӱйкалаш, ӱмылка, йӱк почеш немыч самолетым палаш, вышкым чоҥаш, радиостанцийым ачалаш, Морзе азбуко дене пайдаланаш туныктеныт.

Азбукым сайын палымыжлан, сигналым писын колташ тунем шуктымыжлан тудлан ефрейтор званийым пуэныт. Тиде ийын мартыштак южым эскерыме, связь да увертарыме (ВНОС) 22-шо посна батальоныш колтеныт.

Екатерина Ильинична шке службыж нерген тыге шарналтен каласкален: «1944 ий майыште батальоным Каменец-Подольск-Проскуров районыш кусареныт. Тушто фронтым кӱрлаш ямдыленыт. Радиосвязь дене пашам ыштыше-влакын эскерыме постышт передовой деч умбалне лийын. Тыгодым нуно южым тӱрыс эскереныт. Радио дене колыштшо-влак йӱк денак тушманын але шкенан самолет толмым,  тыгак кӱртьныгайыкын маркыжым, могай кӱкшытыштӧ  да кушко чоҥештымыжым, бомбо дене але яра улмыжым палышаш улыт улмаш.

Уверым ротын постышкыжо телефон дене зенитный батарейлан ойленыт. Вич еҥан группылан тушман деч аралалташ ик карабиным да ныл патроным пуэныт. Мый группым вуйлатенам. Ме армийын частьше-влак почеш каенна. Утларакшым пеле сӱмырлышӧ пӧртлаште, кудалтен кодымо землянкыште илыме. Коктын-коктын дежуритлыме: коктын постышо улыт, коктын канат. Кеч-кушто лийме гынат, шкем чаткан кучаш тыршенна, илыме вернат ару лийын.

Шарнем, тунам совет войска-влак лачак Карпатым вонченыт, мыланна ик эскерыме постыш Украинысе националист-бандеровец-влакын керылтмышт нерген увертареныт. Нуно ик ӱдырым пуштыныт, а весым сусыртеныт. Йӧра, пиалешышт, салтакна-влак ӱдыр-шамычым утарен шуктеныт. Тиддеч вара пост-влакым утларак аралаш тӱҥалыныт, кажнылан винтовко да патрон дене обоймым пуэныт. Ӱдыр-влак лӱддымылыкым ончыктеныт: постым, саркуралым, радистанцийым ик ганат пуэн огытыл.

Касвелыш кайыме годым фашист-влакын шучко пашаштым ятыр гана ужаш логалын: таве тич пуштмо еҥын капышт, йӱлатыме ял… колышо салтакна-влакымат тоенна. Лийын тыгай жапат, кунам полевой кухньо шеҥгелан кодын, мемнам поктен шумо марте шужашат пернен. Тыгай годым верысе калык утарен. Нунын шкеныштынат кочкаш лийын огыл, туге гынат изи пайышт гыч мыланнат пуэныт. Сарын тӱсшым шке шинча дене ужынна.

Чыланак тиде шучко сӱретым чытен кертын огытыл. Вер гыч верыш куснымо годым ик отделений гыч кок ӱдыр куржын, йыштак мӧҥгӧ пӧртылын. Нуным ятыр жап кычалыныт, муыныт да когыньыштымат 10 ийлан четлык коклаш петырен шынденыт.  Мом ойлаш, неле пагыт лийын. Кызыт южо шоналта дыр: «Тиде преступлений мо? Айдемын чонжо чытен огыл…» Но вет весе-влак чытеныт, тушман ваштареш кредалыныт… тылыште лӱдын шылше-шамыч олмешат. Ӱдырамашлан сарыште ятыр ужашыже логалын. Сар мемнан самырык жапнам поген налын, ятырын тазалыкшым лунчыртен.

Варажым Польшышто, Краков олаште, Румынийыште лийынам. Сеҥымаш кечым ме, 22-шо посна батальонын ӱдыржӧ-влак, Молдавийыште, Черновцы олаште, вашлийынна. Мый сарыште лӱддымӧ лийынам, шке «100 граммем» ӱдыр-влаклан пуэнам, тамакым шупшын омыл, совет салтакын лӱмжым кӱшнӧ кучаш тыршенам».

Екатерина Ильинам 1945 ий 23 июньышто демобилизоватленыт. Мӧҥгыжӧ пӧртылмеке, тудо  Семён Петинлан марлан каен. 1948 ийыште нунын Лиза ӱдырышт шочын. 1950 ийыште ӱдырамашым Арти район Андрал тӱҥалтыш школыш пашам ышташ колтеныт. 1952 ийыште Женя эргышт шочын. Самырык туныктышылан палыдыме ялыште пашам ышташ куштылгыжак лийын огыл, санденак Екатерина йолташ ӱдыржӧ Рая Трифоновалан кугу таум ойлен. Тудо Екатерина Ильиничнан йочаже-шамычлан кокымшо ава гай лийын.

1953 ий гыч еш Изи Тавраш (Ӓкӓдрӓ) илаш куснен, но 1957 ийыште Семён колен. Екатерина Ильинична илышыжым Михаил Дмитриев дене кылден. Пӧръеҥын ватыже колен, санден тудо кок ияш ӱдырым шкет ончен куштен. Тыге кок тулык чон ваш ушнен да кум икшывым йол ӱмбаке шогалтен. Верысе школышто ӱдырамаш-фронтовик, сулен налме канышыш лекмешкыже, 20 ий, пашам ыштен.

Екатерина Дмитриеван авторитетше школышто кугу лийын. Тудым чыланат кокымшо авалан шотленыт. Школым тунем пытарыше-шамыч тудын поро кумылжылан, сай, келге шинчымашым пуымыжлан  тачат тауштат. Тудо тунемшыже-влакын ача-авашт дене пеҥгыде кылым кучен, мӧҥгышкыштат миен, каҥашым пуэн, субботникыш коштын, ял калыклан политинформацийым эртарен.

Туныктышо сайын мурен, мандолине, гитар, скрипке дене шоктен. Пайремлаште сарын участникше, тулык вате, тылыште тыршыше-влакын кумылыштым нӧлтен моштен. Нунылан поро, чон гыч лекше шомакым тыглай кечынат ойлен. Ты йӧратымашыжым ӱдыржыланат пӧлеклен. Елизаветан (В.Бакетовын пелашыже — ред.) койышыштыжо тунемше ден ача-аваштат Екатерина Ильиничнам ужыныт.

1992 ийыште туныктышо-фронтовикын шӱмжӧ кырымым чарнен, но тудын пашажым тукымжо шуя. Ӱдыржӧ, веҥыже, уныкаже-влакат туныктымо пашам ойырен налыныт. Екатерина Ильинична «За победу над Германией», Кугу Отечественный сарын II степенян орденже, «Пашан ветеранже», юбилейный медаль-влак дене палемдалтын.

В.БАКЕТОВ.

(Фотом еш альбом гыч налме.)

Снимкылаште: Екатерина Дмитриева (Ильина) — сар жапыште.

Опубликовать в Одноклассники