У ий да Рошто йӱдым, тыгак теле каникул жапыште вашкеполыш станцийыш молгунамсе деч 10-15 процентлан чӱчкыдынрак йыҥгыртат. Медик-влак ола мучко кочде, йӱде гаяк кудалыштыт. А чылажат – айдемын тыглай черланымыж деч посна эше пайрем гутлаште сусыргымыжлан кӧра. Калык 31 декабрьыште ямдылыме да Роштолан кочмо салатше дене аярга, фейерверкым колтен йӱла, шампань аракам почын, шинчажым сусырта… Тыгай азапыш логалаш огыл манын, пайрем йӱдым да каникул годым мом шотыш налаш кӱлеш?
Можо шотлан ыш тол гын?..
У ийын «йӱлаш пурышо» черже – кочкыш дене аяргымаш. Тыгай азап шукыж годым начар качестван але пужлышо кочкышым кочмылан кӧра лиеш.
Аяргыме амал кӱктен шуктыдымо шыл денат, пастеризоватлыдыме шӧр денат, кок-кум кече але эсогыл арня шинчыше салат, торт денат, моло продукт денат кылдалтын кертеш. Мӧҥгыштӧ шинчалтыме пакчасаска ден поҥгат тазалыклан кугу лӱдыкшым ыштат: ботулизм вияҥмылан кӧра чогашылым паралич перен сеҥа.
Кочкыш дене аяргыме годым мӱшкырым пӱтыра, вакыкта, укшинчыкта, пушкедыкта, капкыл температур кӱза. Но тыгай шотан пале кочкышым шулыктарыме системын хронический тӱрлӧ черже пӱсемме нергенат ойлен кертеш.
Врач-влак корштышо мӱшкырым шке семын эмлаш огыт темле. Тиде ситыдымаш кочкыш дене аяргымылан веле огыл, диспепсий, шоло чер, панкреатит вияҥмылан кӧрат тургыжландарен кертеш. Жапым шуйкалаш гын, колашат лиеш, сандене мӱшкыр корштымо годым врачым ӱжыкташ кӱлеш.
Аяргаш огыл манын, продуктым кевытлаште да официальный пазарлаште сайын ойырен налман. Нуным Роспотребнадзор ден ветеринар службо шке контрольыштышт кучат, сандене кевытче-влак сатун качествыжым чот эскерат. Продуктым налме деч ончыч этикеткым ончалман, тушто производительын лӱмжӧ, тудын юридический але фактический адресше, кочкышын составше, нелытше, ямдылыме да аралыме жапше, пищевой ак, упаковкым почмо деч ончыч да вара аралыме йӧн лийшаш. Тыгай данный уке гын, продуктым мӧҥгеш полкыш пӧртылтыман.
- 6 гыч 72 шагат марте аралаш лийме продуктым холодильникыште кучыман.
- Шке консервироватлыме пакчасаска, поснак поҥго, кокытеланымашым луктыт гын, тыгай кочкышым вигак кудалтыман.
- Майонез дене тамлештарыме салатым ик арня кочман огыл. Холодильникыште ик сутка, ӱстембалне кок шагат шинчыше тыгай салатым чаманыде кудалтыман.
Лучо йӱаш огыл…
У ий пайрем годым кумдан шарлыше эше ик чер семын арака дене аяргымым палемдыман. Тыгайже шояк арака логалмылан але спиртан напиткым кӱчык жапыште палынак шуко йӱмылан кӧра лиеда.
Алкоголян йӱыш дене аяргыме годым укшинчыкта, шӱлыш шуэмеш, шӧн шупшеш, капкыл температур вола, коваште ошалге-канде тӱсым налеш але шапалга. Аяргыше еҥым помыжалтараш неле.
Мокмыр годым вуй коршта, вӱдым йӱмӧ шуэш, вий пыта. Тудым лӱмын эмлыме йӧн уке, сандене «черлылан» кияш, вӱдым йӱаш да организмын эрыкталтмыжым вучаш гына кодеш.
Иктаж-кӧн спиртан напитке дене нелын аяргымыж годым «вашкеполышым» ӱжыктыман, тыгодым диспетчерлан айдемын утыждене йӱмыж нерген каласыман.
Шояк арака дене аяргаш огыл манын, «АнтиКонтрафакт Алко» приложений дене пайдаланаш темлалтеш. Тушто алкоголян йӱышым закон почеш ужалыше кевыт-влакым гына ончыктымо. Приложенийым, мутлан, телефоныш шындаш гын, ойырен налме аракам кевытыштак тергаш лиеш.
- А эше аракам закон почеш ужалыме жапыште, 8 гыч 23 шагат марте, гына налман. «Прилавке йымач» лукмо кленчаште мо шуын, тудо лийын кертеш.
- Пайрем толеш да кая, а тазалык эре кӱлеш лиеш, сандене спиртан напиткым лучо йӧршын йӱаш огыл але лийме семын шагалрак подылаш. Мутлан, ӱдырамашлан яндар спиртым суткаште 14 г деч шуко йӱаш огеш темлалт, тиде – 5 процент куатан 350 мл сыра але 12 процент куатан 150 мл йошкар арака, але 40 процент куатан 50 мл ош арака лийын кертыт.
- А эше У ий ма Рошто йӱдым шампань аракам почмо годым чоҥештен лекше пробкыж дене шинчам сусырташ лиеш. Тиде азап айдемым сокырым ынже ыште манын, почаш ямдылыме кленчам солык дене леведман, ик кид дене пробкым пеҥгыдын кучыман, весыж дене атым пӱтырыман – чарашке лекше пробко кидеш кодеш.
Курыкат тӱрлӧ лиеш
Каникул жапыште курык гыч мунчалтыде чон чыта мо? Но тыштат, манмыла, вуйлан муаш лиеш, сандене меҥгыш, пушеҥгыш, кугу кӱш, моло еҥ ӱмбак миен керылтме, автомашина корныш мунчалтен лекме деч моткоч шекланыман.
Мунчалташ мийыме годым курыкым чыла вечынат ончал савырнаш кӱлеш. Тудо верын-верын чоҥгатан гын, тӧрштыл-чоҥештыл мунчалтен волымо годым тупрӱдым сусырташ лиеш. А пычкемышыште мунчалтыме годым тиде лӱдыкшӧ икмыняр пачаш кугемеш. Лӱмын ямдылыме курыкышто калык палынак шуэн сусырга гын, келыштарыдымыште – чӱчкыдын.
Айдеме иктаж-мо пелен чот миен перна, тыгодым капкыл ужашыжым сусырта гын, «вашкеполышым» ӱжыктыман. Эрдыже, йолжо але тупрӱдыжӧ эмганыме годым тудым тарватылман огыл, согаже але капюшонжо гыч кучен, лӱдыкшыдымӧ верыш веле шупшын кораҥдыман.
Мунчалтыме годым сусыргаш огыл манын, лӱдыкшыдымӧ курыкым ойырен налман. Оласе-влаклан лӱмын ямдылыме курыкыш каяш йӧн уло, вет тудым лӱдыкшыдымӧ верыште ыштат, электротул дене волгалтарат, тошкалтышымат келыштарат.
А пӱртӱсысӧ курык автомашина кудалме корно деч палынак ӧрдыжтӧ, чоҥгатадыме, кӱ, пушеҥге, оралте деч посна лийшаш.
- Ияҥше, волгыдо логалдыме курыкышто мунчалтыман огыл.
- Курыкын лачшымак кушто верланымыжым ончылгоч рашемдыман: вучыдымын сусыргымо годым диспетчерлан бригадым кушко колташ кӱлмым писын умылтараш йӧн лиеш.
- Вуйдорык чытырналтме деч икшывын вуйышкыжо хоккей шлемым чиктыман. Велосипед шлем келшен ок тол, тудо теле калпак ӱмбалне начарын шинча.
Мотор, но лӱдыкшӧ
Мутна – фейерверк нерген. Тудым лӱен колтымо годым кидым, шӱргым да шинчам йӱлалташ лиеш.
Фейерверкым колтымо годым айдемын капкыл ужашыже йӱлен, но коваште йошкарген веле, а вӱдотыза лектын огыл гын, эмлымверыш кайыдеат лиеш. Тиде верым йӱштӧ, но иян огыл вӱдыштӧ 5-30 минут кучыман. Тургыжландарыше верыш нӧшмӱйым йыгыман огыл, лучо алой негызан мазьым йыгыман да бинт дене пӱтырыман. Йӱлалтыме вер чот чожгырымо годым корштымым лыпландарыше эмым йӱман. Коваштыш вӱдотыза лектын але фейерверкын тулойыпшо шинчаш логалын гын, эмлымверыш кайыман.
Палемдыме азапыш логалаш огыл манын, фейерверк нерген чыла палыман. Тудо лӱдыкшыдымылык да тулойыпын могай кутышыш чоҥештымыж шотышто вич тӱрлӧ лиеш:
- Хлопушкын, бенгальский сортан, ӱстембал фонтанын тулойыпышт пел метр деч торашке огеш шыжалт.
- Фонтанын, петардын, мландымбалсе фейерверкын тулойыпышт вич метр коклашке чоҥешта.
- Салютын, ракетын, фестиваль шарын тулойыпышт 20 метр кӱкшытыш нӧлталтеш.
4,5. Профессиональный фейерверк-влак. Нуным тыглай кевытыште налаш огеш лий. Тыгай фейерверк дене лӱмын туныктымо, лицензиян еҥ-влак гына пайдаланен кертыт.
Закон почеш, пиротехнике сатум кевытыште, павильонышто да киоскышто веле ужалаш лиеш. Кугыжаныш ужалыме точко-влакым тергенак шога.
Пиротехникым налме годым упаковкысо чыла данныйым тергыман: сату дене пайдаланыме нерген инструкций уке гын, тудым продавец посна кагазыш печатлен пуышаш.
Оксам тӱлымӧ деч ончыч сатучо деч келшен толмо нерген сертификатын копийжым йодман. Тудыжо тыгай документым огеш пу гын, вес кевытыш кайыман. Сертификат фейерверкын тергымашым эртымыже да лӱдыкшыдымӧ улмыж нерген ойла.
Пиротехнике дене пайдаланыме годым лӱдыкшыдымылык техникым шотыш налман.
- Фейерверкым илыме вер деч 50 метр ӧрдыжтӧ да йоҥгыдо кумдыкышто гына лӱен колтыман.
- Калык шогымо верыш лӱен ынже колто манын, фейерверкым тӧр шогалтыман.
- Пудешталт кертдыме фейерверк деке лу минут лишемман огыл, вара, лап лийде, эҥше ужашлаже уло-укем тергыман. Тудым вӱдыштӧ ик сутка кучыман да шӱкшак семын кудалтыман.
М.ИВАНОВА
