Пытартыш жапыште тӱрлӧ тоштер, тыгак мер, шанче организаций-влак, историй, краеведений, этнографий дене кылдалтше материалым погаш манын, экспедиций-влакым эртарат. «Марий Эл» газетын йолташыже-влак шукерте огыл мемнамат тыгай командировко-экспедицийыш пырля намиен коштыктышт. Татарстан Республикын Атня кундемже (марлаже Отня маныт) мемнам вучен. Таче тушто татар калык ила гынат, кугезе марий-влакын илымыштым ушештарыше верже шагал огыл улмаш. Кеч нуно кызыт татар-влакын шотлымо да вуйым савыме, икманаш кугыжаныш кӱкшытыштӧ аралыме объектыштлан шотлалтыт. Тидым пеҥгыдемдыше шанче документ-влакат улыт улмаш…
Ко тугай Шабдар Миклай?
А ӱжынжӧ мемнам тушко «У вий» марий самырык ушем вуйлатыше Николай Шабдаров. Шкенжым тудо Миклай Шабдар лӱмда. Йошкар-Олаште шочын кушкын гынат, кызыт аважын шочмо кундемышкыже, Морко район Тошметсола ялыш, илаш куснен манаш лиеш, коча-коважын суртышкыжо. Тыгак Атня селасе Г.Тукай лӱмеш ялозанлык техникумыш тунемаш пурен. Амал деч посна огыл, ончыкылан шонымашыжым шукташ лач тыгай шинчымаш кӱлеш, ойла тудо.
Кова-кочажын илыш дене чеверласымекышт, суртыштышт иктат илен огыл. Изиж годым тудо тыште шӱжарже дене пырля кажне кеҥеж канышым эртарен. Но сурт эше пеҥгыде, сандене Миклай кызыт тудлан у шӱлышым пурташ тырша.
Самырык еҥын вий-куатше ончыкылан шонымашыж гаяк шуко. Марий ӱдыр-рвезе-влакын генетический шарнымашыштым пӧртылтымӧ верч тырша. Шкеже, олаште кушшо марий рвезе, марла чыла умыла гынат, начарынрак мутлана, но ойлымыж почеш, марий улмыжым ийгот ешаралтме дене сайынрак умылаш тӱҥалын. Чумбылат кумалтышыш икымше гана мийымекыже тиде лийын. Таклан огыл эргыжымат пелашыж дене коктын Яндар манын лӱмденыт.
Кызыт тудо сурт-оралтыжым тӱзатыме нерген шона да тырша. Ачажын шочмо Шернур кундемыште монча пурамат тудлан ямдылен шуктеныт, конден шогалташ гына кодын. Ешартыш мландым налын. 30 вуй курдюк урлык шорыкым Татарстангыч конден ашнаш тӱҥалын. Ончыкыжым нунылан ангарым нӧлташ шона. Илен-толын, имньымат, мӱкшымат ончаш шонымашыже уло. Но чыла тидлан жап кӱлеш, манеш тудо. Мут толмашеш, ты кундемысе озанлык Совет Ушем годым чапланен. Шке жапыштыже тыште вольыкым шуко онченыт. Кугу шорык вӱтат лийын. Эсогыл тушто шорыкым тӱредше-влакын таҥасымашышт эл кӱкшытыштӧ эртаралтын. Чыла тидын нерген Миклай каласкалыш. Тудо суртшылан тореш шогышо ончычсо школ оралтымат самырык ушемын кӱлешлыкшылан кучылташ лийшашым шонкала…
Снимкыште: Шабдар Миклай.
Тошто тумо воктене
Миклай пытартыш жапыште марий кумалме йӱлалан шуман лийын. Тӱрлӧ вере лиеда, калыкнан историйжым, тӱвыражым шымла, кертме семын ты але вес проектым илышыш шыҥдараш полшаш, самырык-влакым тарваташ тырша. Атня техникумыштат шке йырже марий ӱдыр-рвезе-влакым чумыра. Николайын ялыш илаш куснымыжым пошкудыжо-шамычат сайын вашлийыныт. Пырля шуко сай пашам шукташ, ял илышым ылыжташ тӱҥалыныт. Ял старосто Сергей Кирилловат тидым пеҥгыдемдыш. Теве ял шӱгарлам, отым шотыш кондаш пижыныт. Миклайын тыршымыж денак ял отышто кумалме йӱла шукталтын.
Вуртем кундемын шым ял гыч калыкым чумырен, тусо пасушто кушшо акрет Тумо воктенат тений Сӱремлан угыч кумалтышым эртареныт. Кеч шке жапыштыже ты калыкын кумалме верже икмыняр лийын, но тыгай йӱлаже мондалтын улмаш. Миклай яллаште ончыч погынымаш-влакым эртарен. Ик ойыш шумеке, кечым палемден, Сӱремлан кумалаш лектыныт. Пурлыклан тудо тагажымат пуэн. Морко общинын онаенже Герогий Актершев пелешташ ӱжыныт.
Тумыжо чынжымак тошто, 800 наре ий лиеш, ойла Миклай. Тудо кӱкшака верыште шога. А ожно тудо эшеат кӱкшо лийын, вуйжо гыч Озаҥ, Арск ола-влак койыныт. Тодылалтмекыже, чотак лапкештын. Но тошто йытырже гыч у укш виешак лектын да эркын нӧлталтеш. Верысе калыкын ойлымыж почеш, Емельян Пугачёвын Озаҥ ола велке ончымо тумыжо лач тудо лийын… Йытыржын каткалалт пытыше кужу комыляже-влакым пушеҥге пелен чумырен, кылден шынденыт, кумдыкшым эрыктеныт. Пеленже кумалтышым эртараш мо кӱлешым йӧнештареныт. Поснак самырык-влак тидым ышташ полшеныт, манеш Миклай. Меат ты кундемысе калыкын шотлымо шнуй верышкыже логалмеке, тудлан пелештен, вуйым савыде ышна кай…
Тумо шогымо кӱкшака гыч варажым мемнан умбакыже кайышашлык Татарстанысе Атня кундемысе «Хан-влакын» шӱгарлаштат койын. Вик каяшат лиеш улмаш. Но корно лавыранлан кӧра Миклай мемнам Атня села гоч наҥгайыш.
Снимкыште: акрет годсек кумалме тумо воктене.
Отняш кудалына
Татарстанысе Атня районын рӱдыжлан таче Кугу Атня села шотлалтеш. Морко район лач тудо район дене чеклана, сандене тушко логалаш торашкыжак кайыман огыл. Отня кундемыште лӱмлӧ татар просветитель да шымлызе Шигабутдин Марджани, кугу учёный-лингвист, Стамбул университетын профессоржо Рашид Рахмати-Арат, татар поэт Сибгат Хаким, СССР Обороно министрын ончычсо алмаштышыже, генерал-полковник В.А.Ачалов, Татарстан Президентын аппаратшым вуйлатыше А.А.Сафаров да молат шочыныт.
1920 ий марте районын кумдыкшо Озаҥ да Чарла уездлашке пурен. Тиде кызыт тыште татар-влак гына илат. Шке жапыштыже марий-влак шукын лийыныт маныт. Теве мемнан водительна Арчуш Поткэ тыгак Отня марий улмыж нерген ойла. Тыште марий-влакын илымышт нерген ял, эҥер лӱм-влак ойлат: Ямбатыр, Мамич, Чынбулат, Каен сар… Тыштак йоген эртыше Ашит эҥерымат марий-влак Ошыт маныт. Тудын пундашыже верын-верын ош тӱсан. Ожно тушто известкам луктыныт. Татар шымлызе-влакын возымыштат уло: тысе ял-шамыч Волжский Булгарий, вараже Шӧртньо Орда, Казанский ханстве жап гычак каеныт. А лӱмышттунам тушто кӧмыт илыме нерген ушештарат.
Кугу Атня села чотак ӧрыктарыш. Села манашыже йылмыжат ок савырне. Кызытсе жаплан келшышын тӱзатен шындыме изирак, но чатка ола семын ме тудым ужна. Чыла вере корно сай, мотор парк, чапле бассейн, кугу спорткомплекс, эмлымвер, кугыжаныш театр, кум тоштер, школ, моло кӱлешан оралте-влак волгалт шогат. Теве ялозанлык техникумымак налаш. Тушто Морко район гыч шуко ӱдыр-рвезе тунемеш. Эсогыл «Кала тау» чапле ресторанышт уло. А лӱмжӧ ты кундемысе курык деч кая улмаш. Лач тушко ме корным кученна.
Снимкыште: Атня селаште эсогыл кугыжаныш театр уло.
(Умбакыже лиеш)
С.НОСОВА
М.Скобелевын фотожо-влак.
