Г.Калитов
Ужар йӱк толкын
Ойлымаш
Кодшо кеҥежым ялышке шольым деке унала мийышым. Шешкым шӱгарла вес велне улшо ужар олыкыш ӱшкыжаш презым ончал толаш йодо. Снеге варене дене чайым йӱымат, кӱштымыжым шукташ тарванышым. Ялысе уремыште ик еҥат огеш кой. Шолаштат, пурлаштат изи годсек пеш сайын палыме пӧрт-влак шинчат, пуйто шыпак мыйым эскерат. Нине пӧртлаште шочшо да илыше кок-кум тукым еҥ-влакым сайын палем. Шонкалышыла, ял воктен чоҥга вес велне улшо шӱгарла турашке миен шумемат шым шиж.
Рабице сетке гыч ыштыме савар воктеч ошкылшемла, йол йымалне чыла вере кушшо кочо арымшудо таман южым оҥ тич налам, чон куанен, нарынчалгаш тӱҥалше шурно пасум, эҥер вес велне кушшо чонлан лишыл чодырам, нӧлпер коклаште йомшо кукшу купым, вуй ӱмбалне канде кавам эскерем. Ялысе тымыкым шӱгарлаште кушшо куэ ден самырык тополь-влакын вуйыштым лоҥшо мардеж веле мыняр-гынат лугыч ышта. Мардеж веселан нунын лышташышт дене модеш, лывырге укшыштым тарватылеш.
Шинчашкем пече воктене шогышо кугу тополь перныш. Мый чарнен шогальым да вуем нӧлтальым, тудын ужар лышташ йӱкым лукшо нугыдо укшлажым тӱткын ончальым. Туге чучо , пуйто шоҥго пушеҥге мылам, вучыдымын толын лекше еҥлан, шке историйжым каласкалынеже. Мылам нигушко вашкаш огеш кӱл. Пече воктене келыштарыме сур теҥгыл гыч пуракым ӱштылямат, тамакым пижыктышым. Тыште ожно мемнан ялыште илыше чыла гаяк еҥ кия, ачам ден авамат тыштак курымашлык омо дене малат.
Мый, шӱлышым тоен, шӱгарласе шоҥго тополь йӱкым колыштам. Кенета ачамын кокыралтымыжым, а икмыняр жап гыч тудын йӱкшымак кольым. Тудо ала-кӧ дене мутлана: «Петя, тый палетыс, мый тамакым шупшмым чарнаш тӧчышым. Но шот ыш лек. Можыч, тидланак кӧра тынар самырык коленам. «Ирис» кампетым налам ыле, ыш полшо. Ватемын темлымыж почеш симаньге полшымо дене тамак шупшмым чарнаш тӧченам. Пелашем пакчасе кужу пареҥге йыраҥ тӱр мучко кечшудым шындаш йӧратен. А шыжым мемнан, икшыве-шамычым йыр поген шынден, клеёнко ӱмбаке симаньгым почкыктен, вара тудым коҥгаште коштен. Коштымо кугу мешак кечшудыгичке вес шыже марте ситен. Уло ялге тыге ыштеныт, Петр, тый шарналте».
Ачам пошкудына, Хохол игылтыш лӱман Петр Карпович Авдеев дене мутлан улмаш. Тудлан шкеж нерген каласкалышыжла, жапын-жапын кокыралтен. Илымыж годымат тудо чӱчкыдынак тыгай кӱрылтышым ыштен. Мый, нимом колде кодаш огыл манын, тӱткынак колыштам. Теве тудо мом каласкалыш.
…1945 ий шошым Касвел фронтын 9-ше армийжын частьше-влак Румынийыште да Австрийыште немыч войска дене кредалыныт. Поснак неле кредалмаш Венгрийыште, Будапешт ола лишне каен. Ты кундемыште тушманын ятыр военный техникан виян группировкыжо совет салтак-влак ваштареш шоген. Немыч-влак могырышто румын, венгр да ош казак войска-влак лийыныт. Нине часть-влакын салтакышт ден командирышт СоветАрмийын талын лишеммыжым да вашке сар пытен кертмым шижын, ончыкыжым пӱрымашышт кузе савырнен кертме нерген шонкаленыт. Моральный духшо манме лушкен шуынат, иктын-иктын я тичмаш взвод дене вермахтын салтакше-влак пленыш толыныт. Мемнан армий чыла фронтлаштат ончыко каен.
Теве кужу жап вучымо 1945 ийысе шошат толын шуо. Кече веселанрак ырыкта. Пасулаште лум шулен. Чодырасе лап верлаште да келге коремлаште веле эше нелемше, ала-кунам телым лӱшкышӧ поран деч вара кодшо лум киен. Чодыра тӱрыштӧ, ӱмашсе кошкышо куэ лышташ лоҥгаште самырык санитарке-влак кӱдыроҥгырым погат. Эн ончыч пеледше тиде пеледышак вашке кеҥеж толын шумым веселан шижтара. Салтакшат, командиржат – чыланат тудым чытен-чытыде вучат.
Тидын марте кужу жап учений эртен. Мемнан 9-ше армийнан 335-ше гвардейский юж-десант полкна 1944 ийыште Москва лишне верланыше Ступино олаште тӱҥ шотышто 1925 ийыште шочшо да 1943 ийыште шыжым армийыш налме рвезе-влак гыч погалтын. 1944 ий декабрь марте ме лӱйкалаш, рукопашный бойышто кучедалаш тунеммынна, «фриц-влакын» чучылыштым штык дене шуркаленна, парашют дене тӧрштылынна. Йӱдым тӧрштылмыла чучшо манын, мыланна газет лапчыкым пижыктыме шинчалыкан противогазым чиктеныт, тыге палыдыме пычкемышыш чоҥешташ тунарак лӱдыкшӧ огыл. Ме ӱлыкӧ чоҥештенна да ваштарешна чымалтше юж дене пичкайышыла, сар деч ончычс ончымо кинофильмла гыч палыме мурым, шочмо ялысе такмак-влакым каркаленна. Мемнам пушеҥге шӱм гыч кочкаш йӧрышӧ пучымышым шолташ, ир чодыраште мончам ышташ да тулеч молылынат туныктеныт. Чыла тидыже варажым сарыште кӱлеш лийын.
1945 ий мартыште мемнам Касвел фронтыш колтеныт. Карпат курык коклаште ме икымше гана сӧй тулыш пуренна, кредалаш тӱҥалынна. 12-13 апрельыште Вена ола верч кучедалмаште мемнан 6-шо автоматный ротына чыла гаяк салтакшым йомдарен. Мынярынже сусыреныт, а кодшышт курымешлан сӧй пасуэш кодыныт. 100 салтак гыч 15-16 еҥ веле илыше кодын. Нунын коклаште кок командир: полковник Мразашвили ден взвод командир Казанцев — лийын. Кок пачаш оҥгыш логалмылан кӧра тыгай шучко кредалмашым чытен лекташ перныш. Мемнан часть-влак тушманын группировкыжым авырен налын кертыныт, но немыч-влакын вес группировкыжо мемнам шеҥгечын авырен. Тыге ме шке оҥгыш логалынна.
Корпусын 17-ше бригадыжын тӱҥ составше дене ушнаш манын, шкенан-влак деке шеҥын лекташ шонен пыштышна. Тушманын путырак талын лӱйылтмыжлан кӧра мыланна мланде пелен пызнен возашна перныш. Изирак лакыш камвочшыла, мый йоҥылыш сапёр кольмем да мӱшкыр марте волен кержалтше ручной гранатым темдал возынам. Тушманын пуляже-влак рокым нӧлтен, шолаштат-пурлаштат воктенак возыт. Уралт вочмо огыл, тарваналташат огеш лий. Мый, шӱйлодышым кид дене петырен, чурий да кап дене йӱштӧ, но тунамак утарыше мландыш пызнен, кас марте тыгак кийышым. Пычкемыш йӱд дене пайдаланен, веле мемнан-влак утарен кертыч 1 майлан Вена лишне эртыше ты операций Совет Армийын сеҥымыж дене мучашлалте. Ме олам налын кертна.
Салтак-влак коклаште Гитлерын капитулироватлымыж нерген манеш-манеш кошташ тӱҥале. Куанлан мучаш лийын огыл. Чыла салтак-влак иза шольыла койынна. Мый землякем-влакым муым, пырля шочмо ялнам, лишыл еҥна-влакым шарналтышна. Сеҥымаш верч подылаш ала-кушто спиртымат верештыч. Чаманаш веле кодеш, тудо аяр метилан лийын. Подылмаш шӱлыкын мучашлалтын. Иктышт сокыр лийыч, весышт илыш ден чеверласышт. Тыге ме 2 майыште Веныште сеҥымашым вашлийна. Апрельысе кучедалмашла деч вара леве, кеҥежымсе гаяк йӱр йӱраш тӱҥале. Ала-могай оралтын леведышыже йымалне шогена да Дунайым, тусо шаланыше кӱварым тӱслен ончена. Мыскарам ыштылына, канде шикшым пӱргалын махоркым тӱргена. Ик жаплан шыпланен, кажныже шкенжын нерген шонкален, а кава гыч шошымсо йӱр чӱчалтыш-влак со йогеныт да, Дунайын вӱдшӧ дене варналтын, Шем теҥыз могырыш ийыныт. Вӱдын йогымыжлак мыланем сарат историйыш каен йоммыла чучын. Вет мый шкежат кугу океаныште чӱчалтыш, историйым ыштыше тиде кугу вийын ужашыже улмемла чучын. Мӱндырнӧ кӱдырчӧ кудыртымӧ шокта. Ала-кушто эҥер вес велне ала кӱдырчӧ кудырта, ала сарын юмыжо – артиллерий — мландым сургалтара. Тидыже мыланна путырак кужун шуйнышо кугу сар пытен огыл манын шижтара. Эрлашыжым командованийын приказше почеш мемнан часть Прага ола могырыш тарванен. Кокымшо тӱнямбал сар тӱҥалме годым Чехословакий ик эн ончыч фашист кидыш логалын. Теве ынде, шым ий наре эртымеке, совет салтак-влак тиде эллан эрыкым конденыт. Машина, военный технике да йолешке салтак-влакын колоннышт ятыр километрлан шуйналтын. 3-шо Украинский фронтын 9-ше армийжын 17-ше бригадыжын салтакше мыят, Урал деке шумаште канде чодыра коклаште йоген эртыше Чолман эҥер шеҥгелне йомшо Ӱлыл Йыванай мӱндыр марий ял гыч 19 ияш рвезе, рядовой Калитов, ошкедем. Тушто мыйын авам, ачам, кок шольым ден кок шӱжарем кодыныт.
Каликай изамым йолташыже-влак дене пырля гармонь сем почеш имне орвашке шынден эше 1941 ий июльыштак сарышке ужатенна.Тудо, Пӱрӧ оласе медицинский училищын ончычсо студентше, медицине службын лейтенатше лийын. Сар тӱҥалтыште ялышке кум лукан серышыже-влак толеденыт. Тушто Совет Армимийын частьше-влаклан чакнашышт перныме нерген увертарен. Серыш-влак тыгай шомак дене мучашлалтыныт: «Тушман кырен шалатыме лиеш, ме сеҥымаш дене пӧртылына». Каликай изамын эше 1941 ийыштак Харьков воктене вуйжым пыштымыж нерген мый пален омыл. Сар корнышто тудым вашлийын, мыят кучедалмем да ик гана веле огыл парашют дене тӧрштымем нерген каласкалаш шоненам.
Мемнан полкна Чехословакийысе Влтава эҥер серыште верланыше Писек ола лишне лагерь дене шоген. Эҥер вес велне американец ден англичан-влак лийыныт. Тиде эҥер серыште ме 1945 ий июль марте шогенна. Американец-влак дене палыме лийынна, пырля подылынна, шагатым сигаретым алмаштылынна. Тиде ийынак кеҥежым Будапешт ола воктеке куснышна, а тушеч — Балатон ер серыш. Тушто 1946 ий мучаш марте шогышна. Вара Шочмо элыш, Иваново областьысе Тейковский районыш, Ока эҥер серыш, пӧртылна.
Мемнан десантный полкна парадыште участвоватлен, мыят кок гана чаткан строй дене эртенам, трибунышто Моско военный округын авиацийже дене командоватлыше Василий Сталинымат ужынам. Ме походышто гаяк иленна, оҥа гыч ыштыме нарыште маленна. Сар деч вара эл пеле шаланыше лийын, паша кид ситен огыл, сандене ме, салтак-влак, ялозанлык пашаште тыршенна, пум ямдыленна. Плацыште строй дене кошташ, полигонышто лӱйкалаш, тӱрлӧ чаракым эрташ тунеммына.
Ик тыгай тунеммаш годым мемнан взвод гыч салтак Ока эҥерыш винтовкыжым камвозыкен. Взвод командирна, сар корным эртыше Казанцев, чумыр личный составлан тудым кычал муаш кӱштен. Вӱд йӱштӧ лийын. Йӧра, сентябрь мучаште йӱр йӱрын огылат, Ока талякарак лийын. Ме вургемым кудашын, эҥер пундаште саркуралым кычал коштынна. Йӱштӧ вӱд витарен, уло кап чытырен. Ме пуляла серыш лектынна, лийме семын туштак ылыжтыме тулото воктене капым ырыктенна да угыч вӱдыш пуренна. Теве землякем, Бадретдинов, чарайолын эҥер пундаште кийыше винтовко прикладыш миен тӱкнымыж дене мемнам эшеат орланыме деч утарыш.
Мый 1950 ий шыже мучаште демобилизоватлалтым. Оҥыштем медаль-влак йолгат. Эн шергаканж «За взятмие Вены», «За взятие Будапешта», «За Победу над Германией» медаль-влак лийыныт. Ващке Тевыл ял гыч ӱдырым марлан нальым. Пелашем ныл эргым пӧлеклыш. «Большевик» колхозышто механизаторлан ыштенам. Чӱчкыдынак черланенам. Окопысо йӱштӧ мланде, сар годым эҥер-влакым ийын вончымо да шыжым Ока эҥерыште винтовкым кычалме, очыни, тазалыкем сайынак локтылыныт. Сеҥымашын 25-ше идалыкше марте илен шуктыде, илыш дене чеверласышым.
Мыйым 23 февральыште, Совет Армий кечын тойышт. Ик эргым, Сергей, шӱгарем ӱмбаке йошкар гранит гыч памятникым шогалтыш. Тушто возымо: «Тыште Вугу Отечественный сарын участникше Калитов Гайни кия. 1925-1970…
Талышныше мардеж дене пушеҥге лышташ утларак шувыртаташ тӱҥалмылан кӧра ачамын йӱкшӧ начарынрак шокта. Мый, манмыла, вес тӱня гыч солнышо йӱкым колмемлан моткочак ӧрынамат, верем гычат тарванаш тоштде шинчем.
Чылт воктекемак толын шогалше мотоциклын мӱгырымӧ йӱкшӧ веле мыйым кызытсе илышыш пӧртылтыш. Вуйышкыжо кечыште волгалтше каскым, йолыштыжо путырак сӧрал кроссовкым чийыше рвезе мыланем ойла: «Гена чӱчӱ, айда шынден кудалыштыктем. Кӱлеш гын, мӧҥгыда мартеат наҥгаен коден кертам» Тиде шукертсек сайын палыме пошкудо рвезе йӱдвелне вахте йӧн дене пашам ышта, лӱмедышыже — Рокер. Ала-молан ял мучко мардеж ден ӱчашен кудал колтымем шуо. Мотоциклыш шинчым, рвезым шеҥгечынже кок кидем дене ӧндал кучышым да маньым: «Кайышна». Мотоциклист верже гыч тарваныш, изиш веле мыйым шӱгарла пече воктене тополь йымалне кудалтен ыш кодо. Ваштарешем пуалше леве мардеж мыйым тыманмеш мландываке пӧртылтыш.
Г.Калитов.
