Вате-марий Леонид ден Светлана Максимовмыт Провой кундемысе Чакмарий селаште ынде нылле ий утлат илат.
– Мыйже марлан толынам, лектеш, – шочмо верышт нерген мутым лукмек, аптыраненрак мане Леонид Геннадьевич. – Шкеже Эсмекпляк селаште шочын-кушкынам. Ешаҥмеке, оньыкугызаммытын илыш гыч кайымекышт, пелашемын шочмо пӧртышкыжӧ илаш куснышна.
Кок пӧлеман кермыч пӧрт волгыдо да ару, сандене тыште шагал огыл ийготым погышо пенсионер-влак илат манын от шоналте – озаватын ыштыш-кучышыжо кызытат моткоч чатка. Но теве кудывечыште брезент дене леведме шолдыргышо тракторым, омсадыме левашыште токарьын рӱдаҥаш тӱҥалше станокшым, ик орашке оптымо палынак шемемше оҥам, кӱртньӧ пучым мойн ужат да суртозан ала-кунам, чынжым гын шукертак, ала-мом ышташ, чоҥаш шонымыжым умылет.
– 2010 ий 2 сентябрьыште кугу азапыш ом логал гын, шке погымо тракторем дене тачат кудалыштам, сурт-печынамат уэмдем, станокем денат пашам ыштем ыле, – чон коржын манеш кроватьыште шинчыше пӧръеҥ.
Л.Максимов Провой кундемыште пар-газ торпедылан кызытсе жаплан келшыше двигательын схемыжым ыштымыж дене палыме. Рашемденрак каласаш гын, пӧръеҥ двигательыш шлюз камерын полшымыж дене южым пуышо пневмосистемым (пневмонасосым) шонен луктын да тудым ямдылен лукташ 2007 ийыште патентым налын. Мутшо почеш, топливым (пум, бензиным, соляркым, электротулым) шӱдӧ-тӱжем пачаш аныклыше двигатель курым гыч курымыш пашам ыштен, калыкын илышыжым палынак куштылемден кертеш. Тылеч посна тудым автомобиль промышленностьышто, тӱшка веле огыл, шке озанлыкыштат изи ТЭЦ, газ генератор семын кучылташ, тракторыш, эсогыл инвалид коляскыш шындаш лиеш…
Но патентым налме деч вара паша чарнен шогалын. Леонид тунам Звенигово леспромхозышто электромеханиклан ыштен. Кызытсе жаплан келыштарыме, лийме семын уэмдыме пар-газ генераторжым коштымо камерлан кучылташ темлен да, тудо пар дене пашам ыштыше вич котёлым алмашта манын ӱшандарен, но предприятийыште кидым веле лупшалыныт – тыгай сӱрет моло вереат вучен. Тунам умылен: калыкым ӱшандараш двигательын опытный манме образецшым ышташ кӱлеш, но кушто, могай оборудованийыште? Пайдаланыме 65 тӱжем теҥгеаш ик станокым Йошкар-Олаште муын, сарайышкыже 10 тӱжем теҥгелан конден шындыктен… Но деталь-влакым наледаш оксаже кодын огыл – пелашын, ачан «шергакан» кумылжылан кӧра ватыж ден кок йочашт тугакшат шуко мом ужде, кочде, йӱде, чийыде иленыт. Пашадар 10 тӱжем теҥгешкат огеш шу гын, оксам чылажланат ситарыме нерген шоныман гала?!. Тунам Леонид Геннадьевич Москвашке гастарбайтерлан каен. Кугу олаште тыгай-влакым жаплен огытыл, шотлыдымыштым жаплан чыташ лиеш манын, марий пӧръеҥ стройкышто тыршенак пашам ыштен. А тӱҥжӧ – яра жапыште патентше дене заводлашке, предприятийлашке, университетлашке, лабораторийлашке, министерствылашке кошташыже йӧн лийын. Икмыняр гана Россий президент декат логалаш тӧчен… Изобретенийжым илышыш пурташлан полышым йодын, спонсорым кычалын, но чыла вере ик сынан вашмутым колын: «…паросиловой установкын пайдале действийжын коэффициентшым кугемдыме нерген иктешлымашым ышташ огеш лий», «спонсорым але двигательым ышташ полшен кертше организацийым шке муза». Конешне, икмыняр профессор ден бизнесмен патентшым оксала налаш темленыт, но Леонид Геннадьевич ужалаш келшен огыл: кузе тыге, вет тудо тиде пашаж дене пуйто илышыжым патентоватлен! А ик шанчызе тыге каласен: «Российыште тыйын гай ушан изобретатель-влак нигӧланат огыт кӱл, вет нуно парышым кондышо пеҥгыде схемым локтылыт. Кай йот элыш!»
Л.Максимов нигушкат каен огыл. Адакше оксам поген шукташ изиш гына кодын улмаш… Но кенета ӱмбакыже неле груз йӧрлын да тупрӱдыжым пытарен. Кум тылзе С.П.Боткин лӱмеш больницыште киен, вара Москва гыч Йошкар-Олашке, Республиканский клинический больницышке, конденыт. Тушечын мӧҥгышкыжӧ коштын кертдымым колтеныт. Тыге пневмонасослан деталь-влакым наледыме шотышто шонымаш ӧрдыжкӧ кораҥын, молан манаш гын пӧръеҥ тетла пашам ыштен кертын огыл.
– 55 ияш вийвал пӧръеҥ, манмыла, пакчасаскаш савырнышым, шке йымакемак коштым… Тунам эсогыл шкем пытараш шоненам ыле, – Леонид Геннадьевичын кумылжо тодылалте. – Пелашемлан кугу тау. Светлана мыйым Москваштат, Йошкар-Олаштат азала ончен, кызытат йыремак пӧрдеш. Тудак вакшышыште кийымем, коштын кертдымем дене келшен огыл: эмлалташ да йол ӱмбаке шогалаш мо кӱлеш – шергакан препаратшым, тӱрлӧ коляскыжым, подъёмникшым, тояжым – чылажымат, можым шке кӱшеш, можым Звенигово районысо калыкым социально обслуживатлыме рӱдер гоч наледен конден. Врачын палемдыме йӧнжӧ почеш эмлыме деч посна могырем, поснак кыдал деч ӱлыкыла, чарныде туржын, ходункиш виеш шогалтен, коштмо шотым ыштыктен, кид-йолем тарватылын…Тунам шкемым тыгайым ужмем шуын огыл… Но Юмылан тау, кок ий гыч пӧрт мучко нушкын куснылаш тӱҥальым, вара пырдыжым кучен кошташ тунемым. Инвалид кресле-коляскын эҥертышышкыже пеле возын (тушко шинчын кудалын огеш керт, кидлан кугу нагрузкым пуымо деч вара тупшо чыташ лийдымын коршта – авт.), ынде кертмем годым кудывечыште веле огыл, уремыштат коштам, тораште огыл илыше эргым деке мойн миен толам, но южгунам йӧрлам да шкемым чот локтылам …
– Мыланем таушташ нимолан, вет улыжат пелашын порысшым шуктенам. Леонид шкеже кожмак койышан, йӱлышӧ чонан… Азапыш ок логал гын, пневмонасосым ыштыме шотышто шонымашыжым шукертак шукта да илыме вернамат уэмда ыле, очыни… Ынде йӧндымӧ пӧртыштак мучыртатылына, – манеш изобретательын ватыже Светлана Зиновьевна. – Но мыланем тӱҥжӧ – тудо ила, мутлана, воштылеш, шурга… Могырыштыжо кандаш шуруп, кок шине, кок спираль улыт гынат, кертмыж годым нигунамат яра огеш шинче: корзиҥгам, сеткым пидеш, шке ыштыме плоскорезше дене йыраҥым шотыш конда, южгунам кочкашат шолта да… интернетыште эре пургедеш.
Интернет манмаште. Леонид Геннадьевич тудын дене инвалид лиймекше веле кылым кучаш тӱҥалын. Пӧръеҥ двигательын пайдалыкше да кӱлешлыкше нерген возымо серышыжым шке жапыште кажне кечын кумыт дене – эрдене, кечывалым да кастене (тупшо чот корштымылан кӧра компьютер ончылно 15 минут деч шуко шинчен огеш керт) – колтедылын, тӱҥ шотышто – тӱрлӧ СМИ-ш, предприятийыш, форумыш. Шотлен лукташ гын, тыгай письмаже 10 тӱжемышкат погына, очыни. Ик серышыже мыйын электрон почтышкемат пурен да марий изобретатель дене палыме лияш йӧным ыштен.
Леонид Геннадьевич кызытсе жаплан келыштарыме, лийме семын уэмдыме двигательже нерген кечыгут, йӱдвошт каласкален кертеш, очыни.
– Школышто тунеммем годым физик Митрофан Иванович Ипатовын урокшо моткоч келшен. Тудак курымашлык двигательым ышташ лийме нерген каласкален. Мыланем тиде теме моткоч келшен, сандене двигательым погаш кугу кумылем лектын: туныктышын кажне кружокышкыжо куанен коштынам, шуко литературым лудынам… – изобретатель корныш шогалме жапшым шарналта Леонид Геннадьевич. – Техникумышто диплом пашамын темыже сӧсна вӱтасе кӱварым шке семын, но сайын ырыктыме схемым ямдылыме дене кылдалтын ыле. Мый пиролизный котёлым посна (автономно) пашам ыштыше пар-газ генераторыш савырышым. Комиссий диплом пашамлан визытан оценкым шындыш. А армий службым Мурманскыште, вӱд йымалнысе лодкышто, эртымем годым Кугу Отечественный сар жапыште ыштыме боевой пар-газ торпедым, тудын силовой установкыжын конструкцийжым ужын ӧрынам! «А молан тыгай чапле торпедым тыныс илышыште кучылташ огыл?» – шоналтенам тунам да пар-газ генераторым технический велым уэмдыме йӧн-влакым йӱдшӧ-кечыже гаяк кычалынам. Да муынам!
Леонид Геннадьевичын айдемын илышыжым куштылемдыме шотышто шонымашыже икте веле огыл. Мутлан, пластик ате дене ыштыме плотыш вераҥдыме пакчам вӱд ӱмбалне кучаш: айдеме серыште шинча, йыраҥым шкеж деке шупшылеш, мо кӱлешым шында, ӱда, шӱкшудым кӱреш, вес йыраҥым шупшылеш – саскам поген налеш… Тидыже поснак инвалид-шамычлан йӧнан лийшаш.
– Чолак улам гынат, шке почешем ала-мо сайым да пайдалым кодымем шуэш… Икана Россий президент Владимир Путинын конкурент шотан сатум ышташ тӱҥалаш кӱлмӧ нерген ойлымыжым кольым… «Доступная среда» кугыжаныш программым илышыш пуртымо нерген радио денат, телевизор денат чӱчкыдын ойлат, теат газетыштыда уке-уке да возеда. Но тыгодым инвалид-влакын шонымыштым, ойлымыштым, темлымыштым чылаж годымак шотыш огыт нал. Мутлан, мый кресле-коляскыш шинчын кудалын ом керт: механическийым виктараш тазалыкем огеш сите, электрическийлан корно йӧрдымӧ. А тыгай ситыдымаш дене мыняр инвалид орлана?! Тугеже двигателян велосипедла койшо, чыла вере кудалыштын кертше мыйын темлыме транспортым молан ыштен ончаш огыл?.. Тачеш чонем ик шонымаш гына ырыкта: деталь-влакым шинчен келыштараш лийме станокым налаш да двигателян инвалид коляскым ямдылаш. Тыгайже дене вара ик пугомылям кудалтет да кеч Йошкар-Олашке миен тол, – эрласе кечыш веле огыл, икмыняр ий ончыкат ӱшанлын онча ялысе марий изобретатель Леонид Геннадьевич Максимов.
Маргарита ИВАНОВА
Авторын фотожо
