Тӱжвач ончалмаште, тиде ӱдырамашын, У Торъял районысо Чӱксола ялыште илыше да верысе «Первый май» озанлыкын ушкал комплексыштыже тыршыше Зинаида Соколован (снимкыште) пӱрымашыже молын деч утыжым огеш ойыртемалт: марлан лектын, йочам ыштен, тыгак сурт-оралте кокласе сомылым ворандара, пашашке коштеш. Но пытартыш жапыште омсашкыже ойго чӱчкыдын «тӱкален». Тудым сеҥен лекташ, чоным лыпландараш манын, ӱдырамаш сылнымутлан утларак шӱмаҥын, спорт дене кылым пеҥгыдынрак кучаш тӱҥалын.
— Зинаида Ивановна, тӱҥалтышлан пашада нерген мутым тарватыме шуэш.
— Шернур район Шӱдымарий ял гыч 1992 ийыште Чӱксолашке марлан толмекем, кок ий гычак тышке пашаш пуренам да ынде 25 ий наре эре ик верыштак тыршем. Но ты жапыште презым ончымаштат, родильный отделенийыштат, дояркыланат ыштенам. А кок ий наре ончыч, сулен налме канышыш лекмеке, кормачлан кусарышт. Озанлык вуйлатыше Аркадий Арсентьевич Новиков мемнан, комплекс ден фермылаште тыршыше-шамычын, пашаштым куштылемдаш, лектышым кугемдаш, условийым саемдаш манын, тӱрлӧ йӧным кучылташ тырша, сандене кеч-куштыжат ышташ лиеш.
— Паша – паша дене, но чон йодмымат шуктыман. А Те, палем, усталык шӱлышан айдеме улыда — почеламутым возеда. Тыгай кумылда кунам лектын?
— Самырык годымак почеламут-влак шочаш тӱҥалыныт. Эше мӧҥгыштӧ, Шӱдымарийыште, илымем годымак, ик кугу блокнот сылнымут корнылам погынен ыле. Но тудо ала-кушко йомо да «кидем велалте». Жап эртымеке, тыгай кумылем ала-кузе уэш шкежак лекте.
— Утларакше мо нерген возеда?
— Тӱрлӧ нергенат. Пӱртӱс, ял, паша нерген возаш йӧратем. Почеламутем-влак шукыж годым чонлан йӧсӧ годым шочыт. Мый лӱмын шинчын, ик ганат возымаш уке. Мутлан, пашашке ошкылмо годым корнышто тылзым але кечым ончалын, тӱрлӧ шонымаш ушым авалта да почеламут шочеш. Пытартыш жапыште пырля пашам ыштыше, палыме-влак кокла гыч южышт шочмо кечылан пӧлеклалтшым сераш йодыт.
— Марийда уке лиймеке гын, очыни, кажне почеламутда тудлан пӧлеклалтыныт?
— Туге. Шукыжо ончычсо илышнам шарналтен шочыныт. Коктын сайын иленна. Ик ганат вурседылын огынал. Мый туманленжак ом мошто ала-мо. Самырык годым мӧҥгыштӧ радиомат, телевизорымат шке тӧрлатем ыле. Журналлык ӱстелым, моло тыглайрак мебельымат келыштарылынам. Марлан толмекем, чылт тыгай сомылжымак ыштен омыл – пелашем пеш мастар ыле – кидше чыла пашалан толын. Окна ден омса рамыге – пӧртлан чыла шкеже ыштен.
Лу ий эртен гынат, алят южгунам кастене шагатыш ончен-ончен вучем. «Кушто? Мо алят огеш тол?» — шонем. Вара шарналтем: тудо уке…
— А Те почеламутдам иктаж-кушто калык ончылно лудыда?
— Пашаште йодыт да южгунам лудам. А шуко калык ончыко лектын омыл. Мый вет шканем, чонем йодмо почеш веле возем. Кеч тендан деке «Марий Эл» газетыш икмыняр ий ончыч колтенам ыле. Тунам фотографийлан келыштарен, почеламутым возаш кӱлын. Мый кокытым серенам да савыктенда. Самырыкем годым шочмо Шернур районын «Призыв» газетышкыже колтедылынам.
— Тугеже мемнан газетнам лудыда?
— Лудам. Эреак возалташ тыршем. Утларакше спорт нерген материал-влакым да «Ӱдырамаш корно» мужыр лаштыкым йӧратем. (Шкем моктымыла веле лектеш, но шонен луктын ешарен омыл… — авт.)
— Чынак, Те вет эше тале спортсменке улыда. Поснак ече дене кошташ, куржталаш йӧратеда, санденак спорт нерген возымо келша.
— Туге. Эше шахмат, шашке, баскетбол, волейбол, футбол дене модаш йӧратем. Чыла нине вид дене Шӱдымарий школышто тунемме годымак кылым кучаш тӱҥалынам. Туштак гандбол денат модынна. Мемнан ачана тале футболист лийын, санденак шольым да куд ака-шӱжар чыланат манме гаяк спортлан шӱман кушкынна. Юмылан тау, ачана кызытат ила. Но ындежым эсогыл коштынат огеш керт. Шинча веле. Авам гын 33 ий ончычак ош тӱня гыч каен. Но тудо спорт дене кылым кучен огыл.
Ончыч колхозышто Пеледыш пайрем вашеш бригаде-влак, тӱрлӧ сферыште тыршыше-шамыч, командым чумырен, футбол дене модынна. Моткочак келша ыле. Пытартыш кок ий тыгай таҥасымашым эртарымым ала-молан чарненыт. Кандашымше Март пайрем вашеш гын футбол дене модмо деч посна ече дене коштмаште таҥасенна. Колхозын ече базыже сай. Эше икмыняр ий ончыч кечывал жапыште эсогыл комплекс воктене ече дене коштына ыле. Но ала-молан чыла тидат пытыш. Ондакыракше колхозник-шамычат тӱрлӧ кӱкшытан таҥасымашыш шукын ушненна. А кызыт моткоч шагалын улына. Южгунам пашалан кӧра тушкыжат шонымо семын каяш огеш логал да чонлан каньысырын чучеш ыле. Йӧра, тений кеҥежым пенсионер-шамыч коклаште эртаралтше таҥасымашыш Медведево посёлкыш намиен кондышт. Шукерте огыл районысо шыже кроссыш миенам. Иктаҥаш-влак коклаште икымше верыш лектынам. Но идалык наре ончыч инсульт лиймылан кӧра пытартыш жапыште шагалрак куржталаш тӱҥалынам – организмлан кугу нагрузкым пуаш лӱдам.
— Кузе тыге лийынже?
— Тунам икмыняр кече нелым шижынам гынат, пашашке виешак коштынам. Ик кечын организмем чытен огыл, да комплексыштак йӧрлынам. Туге гынат эмлымверыш наҥгаяш тӱҥалмышт годым каяш торешланенам. «Ом кай, — манам, — больницыш. Мый эше комплексыште вольыкым, мӧҥгыштӧ пийым пукшен омыл». Вурсымыштым шарнем. Тетла нимом ом шарне.
Мариемланат пашаштак – пасушто трактор дене кудалмыж годым – йӧсӧ лийын. Тудымат паша верже гычак «вашке полыш» дене эмлымверыш наҥгаеныт. Но мый тушеч пӧртылынам, а пелашем – уке. Анализым сдатлымеке, пале лийын: тудын – вӱр рак. Кок арня наре жапыште «пытыш». Ончычрак палаш гын, ала эмлен тӧрлаташ лиеш ыле…
— Ойго пагытдам шарналтыктымемлан нелеш ида нал, Зинаида Ивановна. Айста, мутнам изишак вес велыш савыралына. Те куржталме нерген ойлышда. Кушто куржталыдаже?
— Мемнан Чӱксола — У Торъял кокласе кужытышто йолешке-влаклан сай корным ыштенытат, тушко паша деч вара кас еда лектам да кок гана савырнен толам.
— Кажне кечын?
— Кажне кечын. Йӱрым, лумым, пораным ончыде. Телым Торъял воктенысе ече трассыште кас еда икмыняр йырым савырнем. Инсульт лийме деч ончыч гын кажне эрдене паша деч ончыч куржталаш, ече дене кошташ миен толам ыле.
— Мӧҥгыштӧ вольыкым ашненда гын, сомылым ыштен кодаш, вара пашашке каяш, кастене ноен толалтын да адакат вольык сомылым ышташ кӱлын. Кузе уремыш лекмыдаже шуын? Нойымыла чучын огыл мо?
— Мӧҥгешла, куржталаш але ече дене кошташ миен толат – чыла нойымет пыта. Марием колымо деч вара ынде лу ий чӱчкыдынрак ече дене кошташ да куржталаш тӱҥалынам. Тыгай годым чыла ойго ик жаплан пуйто мондалтеш. А таҥасымашке миен толат – иктым, весым ужат, нунын дене мутым вашталтет – чонлан сайын чучеш.
Вольыкшым гын кызыт ончымаш уке. Марием колымеке, эше вич ий ушкалым, ӱшкыжым кок вуй денат ашненам. Но вараже, йоча-шамычын каен пытымекышт, пашаште улмо годым кастене ушкалым нигӧлан пурташ лийын. Ӱдыр-шамычат «молан ашнен толашет?» маныт ыле да кучымым чарнышым. Кызыт лудо, комбо, чыве веле улыт.
— Зинаида Ивановна, кызыт эн кугу шонымашда могай?
— Ӱдыр-шамыч чыланат йол ӱмбаке пеҥгыдын шогалышт ыле манын шонем. Кертмем семын нунылан умбакыжат полшаш тыршаш тӱҥалам. Кеч ӱдырем-шамыч, кок веҥым шкешт толын, тидым-тудым ыштен кодат.
Сулен налме канышыште улам гынат, мӧҥгыштӧ шинчыме огеш шу. Сурт коклаште паша лектынак шога. Сомылым муаш неле огыл гынат, сутка дене эре шкетын гына лийын, орадыш савырнашат тора огыл. Сандене тазалыкем ситымешке, колхоз пашашке кошташак шонем. Еҥ коклаште куштылгырак.
Такше шкемым пиалан айдемылан шотлем. Но пелашем ила гын, кок пачаш пиаланлан лиям ыле…
Любовь КАМАЛЕТДИНОВА
Авторын фотожо
