У Торъял поселкышто илыше Роза Степановна Глушковамытын пӧртышкышт пурен шогалат гын, кидпаша-влакым ужын, мутет йомеш. Прихожий гыч тӱҥалын, пӧлем еда, а кугу да кызытат эше чоҥалтше пӧртыштышт нунышт икмыняр улыт, кажныштыже тӱрлымӧ кугу-у гына сӱрет-влак кечат. Зал пӧлемыш вончымеке гын, ала модыш кевытыш, ала ончерыш логалметла чучеш – ик пырдыж воктене тунар курчак шогат – шинчалан шыри-вури гына коеш. Нуно тӱрлӧ сынан, адакшым ӱдыр веле огыл, а рвезе ден эсогыл кочай улыт гынат, чылаштымат икте уша: кажныже марий тӱран вургемым «чиен шогалыныт».
Тӱр
Тыгай ойыртемалтше пашам ыштымаште эн тӱҥжӧ — тӱрлен мошташ кӱлеш. А Роза Степановна шкеже ты шотышто тыге ойла:
— Мый мо шочынам – эре тӱрлем. Кузе пӱшкыштшашым авай ончыктен да яра жапыште тӱрлен шинчылтынам. Иктаж визымше классыште тунеммем годым сайынак тунем шуынам ыле. Тунамак юмылук солыкым, подзорым тӱрленам. Вараже марлан каяшат мо кӱлешым чыла шкеак ямдыленам. Солыкым гына латкокытым тӱрленам! Шочмо Кожласола ялем гыч пыргенчык дене мый эн пытартыш каенам. Тетла тыгай лийын огыл. Шӱжарем, пошкудем, кушкын шумекышт, ӱдырем-шамычланат сӱаныштлан мыяк тӱрлен пуэнам.
Роза Степановна эше пидашат мастар. Крючок дене солыклан, подзорлан кружевам келыштарылын. Но спице дене тудын кеч-можат поснак сайын лектеш.
— Ӱдыр-шамычлан тӱрлымат пидынам — нуно эре моднице коштыныт, — палдарыш ава.
Ӱдырамаш кызыт — сулен налме канышыште. Сандене чон йодмо пашажым шукташ жапше шагал огыл. Тиде амал денак тӱрлымӧ сӱретшат тачысе кечылан ятыр погынен. Адакшым шӱртӧ дене веле огыл, «алмаз дене тӱрлымаш» йӧн денат келыштара.
Йочаже веле огыл, комбигат — кудыт
Тӱрлымӧ ик сӱретшын «шочмо» историйже оҥай. Тӱҥлан кидмастар книга гыч сӱретым налын, а вара, паледа, ялт шочшыжо-шамыч гай койшо сӱрет-влакым кычал муын да нуным иктын-иктын ешаркален да иктышке чумырен. Эсогыл тӱрышкыжӧ комбым ешарен да шкенжын куд икшывыже семынак куд игым пуртен! Пӱртӱсым гын пӱтынек шке семынже, нигушто ончыде, шонен тӱрлен.
Тиде вет тынар кусаркален шинчылташ, шотлаш, кугыт ден шӱртӧ тӱсым, молым – чылажымат келыштараш кӱлын!
— Тунем шуат гын, шотлашат, келыштарашат нелыла огеш чуч. «Икшыве-шамычым» шукыжым сӱретлан келшышын савырен шындаш але шогалташ кӱлын гынат, йӧсланен омыл. «Элян» шинчаж дене веле кужун шинчылташ логалын. Тудо нигузе шонымо семын да вигак сӧралын лектын огыл.
— А тиде тӱрым икшывыда-влаклан сюрприз семын йышт ямдыленда але содыки ончыктенда? – йодым.
— Ончыктенам. Мом кузе ыштышашым пырля кутырен келыштаренна. Трук йоча-шамыч кокла гыч иктаж-кудыжлан иктаж-мо огеш келше? Тунам, рончен, чыла угыч ышташ логалеш ыльыс, — мане.
Пуйто шочшыштак улыт!
Роза Степановна курчак-влак денат кылым оҥайын «кучаш» тӱҥалын.
— Икымше курчакым кугурак Эля ӱдырналан эше изирак улмыж годымак эмлымверыште кийымыж жапыште налынна. Кушмыж семын тӱжвал сынже мыняр-гынат вашталтын. А тунам курчак ден когыньыштын чурийышт лач икгаяк койын! — мане аваже да курчак ӱмбаке эше ик гана тӱслен ончале.
Мый Элям шкенжым ужын омыл, сандене икгайлыкышт шотышто нимом каласен ом керт. Но кунам Роза Степановна курчак-влак коклаште «Катя ӱдыржым», «пелашыжым» ончыктыш гын, чынже денак ялт нунылак коймым шекланышым! Вет унала пурымо годым нуным шке шинчам денак ужым да таҥастараш йӧнем лийын. Марийже, мутлан, тугаяк пондашан, ӱдыржӧ – тугаяк чурийвылышан!
Икманаш, икымшым, шке ӱдыржыла койшо курчакым, тӱрлен чиктымеке, Роза Степановна тиде пашам умбакыже шуяш кумылаҥын.
— Мӧҥгышто тошто я пудыргышо курчак-шамыч пӧрдалыныт. Нуным луктын кудалташ жалын чучын. Тыге эркын погыненыт, погыненыт.
— А тиде гын – «Анна Османова», — мане кидмастар. Ӧрынрак ончалмем ужын, ешарыш: — Шӱргывылышыже огыл, марий тӱран костюмжо лач тудын гай. Вургемым ямдылаш тарванымем годымак Османован гайымак ышташ шоненам. Тудо вет авам дене ик ял гыч.
«Ирина» ден «Люда», «Вася» тыгак ялтак нине шочшем-шамыч гаяк койыт. Шуко-шуко курчакше-шамыч коклаште нунымат ончыктыш. Вара ик жаплан шыпланыш да палдарыш:
— Пелашем ден коктын ныл ӱдырым да кок йыгыр эргым ыштенна. Курчак-шамычым тӱрлен чикташ тӱҥалмеке, ӱдыр-шамыч йыгыр шольышт гай койшым лӱмынак кычалыныт. Да муыныт вет! Иктыже — ялтак Вася, весыже – чылт Ваню! Но Ваню 17 ияшак ош тӱня дене чеверласен. Ила гын, 26 ияш лиеш ыле…
Чолга аван ӱдыржӧ-шамычат кидпашам ыштен моштат. Людашт гын аважлан курчак-шамычым веле огыл «чикташ» полша, эше сӱретымат тӱрла. Но эн шукыжо шӱртӧ да шер дене тӱрлымӧ юмо ден юмоҥа улыт. Шукыжлан шнуй шӱлышымат пуртыктен.
Икыт, кокыт, …кумло кумыт
Тачысе кечылан кидмастарын тӱрлен чиктыме 33 курчакше уло. Эше кумытым ӱдыржӧ мӧҥгыж гыч, Йошкар-Ола гыч, «чиктен» кондышаш.
— А кудыжлан могай вургемым ямдылышашым кузе палемдеда? – йодым.
— Чылаштлан икгайым от чиктыс. Тыге сӧрал мо? Ончашыжат оҥай огыл. Сандене тӱрлӧ кундем марий вургемым ямдылаш тыршенам, — палдарыш ӱдырамаш. — Мутлан, Морко велысым кузе чиктышаш нерген тушто шочын-кушшо йолташ ватем деч йодыштынам. Тудо фотографийым ыштен да интернетыште Вайбер гоч колтен. Ой, кузе гына огеш толашалт?! Лишыл жапыште Киров вел семын «чиктынем». Тошто ситце ончылшовычанемат эше уке.
Радам дене шогышо курчак-шамыч коклаште икте поснак «кугу капан» да молышт деч чотак ойыртемалтеш, вигак шинчашке перна.
— Тений Пеледыш пайремлан лӱмынак шканем да уныкамлан чылт икгай тувыр ден ончылшовычым тӱрленам ыле. Еҥ-шамычлан пеш келшен. Моктен-моктен, мемнам ончышт, воктекына шогалын, пырля фотографироватлалтыч. А кызыт уныкамлан ямдылыме вургемым тевыс тиде кугу курчаклан чиктенам.
Мо ӧрыктараже, кызыт ты тувыр ден ончылсакыш курчак ӱмбалне туге лачын шинчат – вургемым тудлан огыл, а уныкажлан ямдылыме улмаш манын йӧршынат от шоналте.
Сутка коден веле мален
— Содыки пӧртдам эркын-эркын, изин-изин эре чоҥенак толыда. Шке сурт-оралте коклаште моло пашат лектынак шога. Тынар курчакым «чиктен» шинчылташ жапшым кузе муыда? – йодым.
— Эргына колымеке, мый сутка коден веле малем ыле. Ойгылан кӧра организмыштем ала-мо вашталтын улмаш, витне. Санденак, чоным лыпландараш манын, эре тӱрленам, ургенам. Кызыт гын шоҥго авамым мемнан деке конденна да йӱдым икмыняр гана кынелаш логалеш. Адак омо пыта, тыге уэш тӱрымак кучен шинчам.
«Кокымшо илышым» пӧлеклат
Тӱрлен чиктыме курчакыштым пытартыш жапыште чӱчкыдынак тӱрлӧ выставкыш йодын наҥгаят. Нуным ужын, еҥ-влак тошто але иктаж-мо пудыргыман модышыштым тыглай луктын кудалташ чаманат да кидмастарлан пуат. Мыняржым Люда ӱдыржӧ увертарымаш гочат налын пуа я молан гынат вашталта.
Южыжым палымышт эсогыл Москва гыч конденыт! А вара Люда я Роза Степановна шкеже мо кӱлешым шотыш кондат. Кызыт, пиалеш, кевытыште чыла ужалат. Сандене эсогыл курчакланат «шапаш ужашым» муаш лиеш. Тыге нунылан «кокымшо илышым» пӧлеклат. Теве кызыт пӧрт пӧлемыштым сӧрастарен шогышо-шамыч кокла гычат икмынярже лач тыгай улыт. А эше мынярын шке черетыштым вучат?!
— Кандидат-шамыч шукын улыт – чуланыште кок сумка шинча, — рашемдыш чолга ӱдырамаш.
— Но курчакда-влакше тугакшат ваш-ваш «ӱмылташ» тӱҥалыныт, а те эше ышташ шонеда. Ындежым кушко шогалтылыда? – рашемдаш лийым.
— Верым муына. Зал пӧлемышке каминым келыштараш шонена. Тугеже тудын ӱмбалныже да йырже вер лиеш. Огеш сите гын, изирак стенкым налына да тушко шогалтылына. Шотым муына, — шыргыжал вашештыш Роза Степановна.
Вара пелештыш:
— Кызыт чыланат ӱмбакем шыргыж ончымыла чучыт.
— Тыгак, очыни. Курчак-шамыч «семынышт» тауштатак докан, вет те огыл гын, шӱкшак верлаште тӱрлӧ тор дене пырля пӧрдалыт ыле. А кызыт теве могай мотор марий еҥ лийын шогалыныт! – шонымашыжым пеҥгыдемдаш тыршен пелештышым, вет мыят лач тыгак шонем! Теве Курчак театрыште пашам ыштыше-влакын модыш-влакын чонан гаяк улмышт нерген каласкалымыштым колыштынам гын, могырлан копыж-ж чучын ыле. Тидым кызытат шарнем. Нуно тауштен веле огыл моштат, эше шке койышыштымат ончыктен кертыт манын палдарышт!..
«Шканем» тувыр-шовырым чиктем»
Курчакше шотлен пытараш лийдыме наре гынат, нунын коклаште Роза Степановна гай шкеж койшо чуриян уке. Такшым изиш ондалымыла лектеш. Уло, тольык… тудын гай йолан гына.
— Икана тукым шӱжарем унала толын да малаш кодын. Эрдене кынелын да ойла: «Ик курчакетшын йолжо – ялт тыйын гай!» Кызыт тиде «ӱдырамашым» ончем да чынже денак тыге улмылак веле чучеш, — шыргыжал палемдыш.
Ты курчакым изишак тӱслен ончымеке, пелештыш:
— Мыйын гай койшо курчакым эше ужын омыл. Вашлиям гынже налам. Самырыкем годым могай вургем дене марлан каенам, «шканем» тугай тувыр ден шовырым чиктем.
— Да «пелашда» воктеке шогалтеда, туге? Уке гын молан тудо вес «ӱдырамаш-шамыч» коклаште шогышаш? Тиде шот огыл! Воктеныже лачшымак «те» лийшаш улыда! – шонымашем пеҥгыдын каласышым.
— Тыгак ыштем докан, — келшыш Роза Степановнат.
Тыгак огыл мо? Вате ден марий чыла вереат пырля лийшаш улыт!..
Любовь КАМАЛЕТДИНОВА
Авторын фотожо
