ЙӰЛА

Оваснур кундемын шнуйжо — Кундыш Кугыза

Кажне кундемын гаяк жаплыме, вуйым савыме, кумалме шнуйжо-влак улыт. Советский район Оваснур кундемыште тыгай шнуйжылан Кундыш Кугыза шотлалтеш. Верысе калык тудлан шке коклаште ончычат пелештен, но лачшымак  вуйым савыме верже але марте лийын огыл. Шукерте огыл Марий юмыйӱла ушемын районысо общиныжын онаеҥже-влак тудым палемденыт да икымше гана тудлан тӱшкан вуйым савымашым эртареныт.

Ынде, ончычсо Оваснур ял олмыш толын, кугу да кӱжгӧ акрет писте ваштареш шогалын, тудлан пелешташ лиеш. Онапу деч тораштак огыл Кундыш эҥер серыште, кече ваштареш, мотор памаш йоген лектеш. Туштак, курык саҥгаште,  Кундыш Кугызам шарныктыше кӱйлан вер ышталтын.

Теве тыгай пич чодыра коклаште, куп лоҥгаште верланыше ойыртемалтше кундемыш миен толаш пиал логале. А чыла тидлан амалжым ты районысо Михайловка ялыште илыше чолга краевед Георгий Мичеев шочыктен. Тудо  йолташыже-влакым «Абаснур. Легенды и были лесного края» книгаж дене палдараш манын, шочмо-кушмо верышкыже экскурсийыш ӱжын. Да кажне лукшо нерген туге чон коржын каласкален…

Палемден кодыман, эн ончыч ты кундемым верысе краевед Аркадий Федорович Федоров шымлаш тӱҥалын. 2005 ийыште «Ончыко» журналыште «Кундыш» романже савыкталтын. А вара 2010 ийыште  — «Оваснур» повесть- легендыже. Нуным лудын лектын, Георгий Иванович Аркадий Федоровичлан иктешлыше пашам кӱжгӧ книга дене лукташ темлен. Шкежат кундемын историйжым кыртмен шымлаш пижын. Тидын деч вара «Кундыш. Йомакысе Оваснур кундемем» книга 2017 ийыште ош тӱням ужын. А теве тений ты книга ынде рушла савыкталтын.

Таче ял уке

Эн ончыч Кундыш эҥерын пурла серыштыже Оваснур ял олмыш каенна. Чаманен каласыман, тиде ял таче уке. Изишак историйым шергалына. Озаҥым Иван Грозныйын налмыж деч ончыч марий-влак Озаҥ ханствылан  йозакым тӱленыт. Но марий-влак тӱҥ шотышто чодыра коклаште иленыт, сандене тудым тичмашын погаш куштылгыжак лийын огыл. Тидлан кӧрак марий-влаклан посна илем-шамычым келыштараш тӱҥалыныт. Ик тыгай ялжылан негызым йозакым погышо Овас (Авас) ыштен. Ялжымат Оваснур манаш тӱҥалыныт.

Христианстве толын шумекат, тыште илыше-марий-влак шке йӱлаштым арален коденыт. Отыш кумалаш коштыныт. Мо оҥайже: ты кундемыште кӱжгӧ да кугу тошто писте шуко уло. 1865 ийыште тыште 48 оралте лийын, возат, лачшымак марий-влак гына иленыт. Черке школ лийын. Революций деч вара икымше ступенян школым почыныт.

 Оваснур ял калык шуко мом ужын. Мут толмашеш, книга гыч тушто Лашман Самсон межа лийме нерген пален налаш лиеш. Тысе калык ожнысек чодырам руэн илен. Петр I кугыжа жапыште корабль-влакым чоҥаш кугу тумо-влакым тышечат руэн колтеныт. Лашман-влакше Россий флотлан чодырам р’н колтышо кугыжаныш кресаньык-влак лийыныт. Нунын торжа койышыштлан кӧра калыкыште «Лашманла ит кой» манме оят коштын.

Оваснур ял воктеч Емельян Пугачевын войскаже эртыме нергенат книгаште ушештаралтеш. Пуйто тудын еҥже-влак тысе куплаште шӧртньымат шылтеныт. Таклан огыл тыште эсогыл Шӧртньӧ куп лӱман вер уло. Кеч поянлыкшым садак иктат верештын огыл.

Кугу Отечественный сар жапыште крымысе татар-влакымат ты кундемыш илаш да чодырам йӧркташ колтеныт. А сарешыже 23 еҥ вуйым пыштен. Чодыра паша сайын вораҥме годым тыште чыла социальный объект лийын. Варажым  кодшо курымын 50-ше ийла тӱҥалтыштыже тышеч еҥ-влакым Сурокыш, Суслоҥгерыш, Роҥгыш, Советскийыш илаш кусараш тӱҥалыныт. 60-шо ийлаште тыште петырыме военный илемым чоҥеныт. Ты  кундем военный-влакын кидышкышт куснымеке, 1961 ийыште ял карт гыч ӱштылалтын.

 

     Чодыра коклаште, куп лоҥгаште

Марий юмыйӱла ушемын Советский районысо общиныжын онаеҥже-влак Ефим Виногоров, Георгий Виногоров, Петр Герасимов Кундыш Кугызалан тичмаш кинде дене, сортам чӱктен пелешеныт. Нунын ойлымышт почеш, тиде верыште тӱшкан кумалмашым эртараш огыт тӱҥал гынат, еш дене вуйым саваш толшо-влак садак лийыт. Экскурсий-презентацийышкат шке жапыштыже тыште илыше икмыняр еш толын. Чон коржын, шке шочмо ялыштым шарналтеныт.  Вашлиймашым сӧрастараш Михайловкысо тӱвыра пӧртын «Чодыра муро» ансамбльже полшен. Экскурсий моткоч оҥай да шке кундемна нерген шуко уым палдарыше лийын. Поснак Овасанур кундемын пӱртӱсшӧ ушеш кодын. Тушто  шуко ер, куп уло. Ял олмыш кудлымшо ийлаштак военный-влакын чоҥымо «бетонкышт» гына наҥгая. Ты кундемыштак шке жапыштыже известкам луктыныт, а тудо верыштыже кызыт пеш мотор ер шочын. Ошма карьерат уло. А серже тугай тура, кӱзаш-волаш куштылгыжак огыл. Тыштак ончычсо лесхозын илемже-влак аралалт кодыныт. Иктышкыже пурен лекна. «Горная полянка» маналтеш. Шӱледӱр ялышкат пуртен луктыч. Тушто ял покшелне тугай ойыртемалтше памаш уло улмаш. Ик памаш гыч лекше вӱд икмыняр гана мланде йымак кая, да угыч лектын, изи эҥер семын йоген шинча. А воктеныже тошто кӱжгӧ писте-влак шогат. Тыгай туҥгыр йытыран пистыжым моло вере ужалтынат огыл.  

 Георгий Ивановичын каласкалымыж почеш, ты кундемыште сорокан-марий влак илат. Шымакшан-шамычше Кундыш эҥерын шола велныже кодыт. Оваснур кундемыште эше Туран лӱман марий сонарзе чапланен маныт.  Эше ик марий шнуйна улмым пален налмат куандарыш. Онаеҥ-влакын ойлымышт почеш,  Кундыш Кугыза пеш поро, кундемжым, калыкшым  йӧратыше, чодырасе янлык дене, эҥерыште илыше дене мутланен моштышо лийын. Калыкнам арален, нунын верч кумал шоген. Кызыт Оваснур ял корнывожышто аншлаг семын вераҥдыме Кундыш Кугызан сынжымат сӱретыште ужаш лиеш. Ял уке, но шке жапыштыже тыште илыше-шамычлан уло куш толаш да мо кузе лиймым, родо-тукымым шарналташ.

 Светлана НОСОВА.

Авторын фотожо.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий