Мландӱйвоҥго… Пытартыш жапыште тудын нерген ала-молан чӱчкыдынрак да чӱчкыдынрак колаш логалеш – пуйто панацей, чыла черым эмлен кертше средстве. Оҥай лият, интернетыште тиде «чудо» нерген возымым тореш-кутынь манме гаяк лудын лектым да тыгай иктешлымашым ыштышым: пеш пайдале поҥгыс! Но молан мый тудым ны чодыраште, ны чашкерыште, ны олыкышто ик ганат ужын омыл?..
Шкенан чодыраштак кушкеш
– Ужынат, просто кочкаш йӧрдымӧ але йыгыжгын ӱпша манын, воктечше писынрак эртен каенат, – Волжский районыш командировко дене мийымына годым Руш Шайра ялыште илыше Раисия Васильева йодышем рашемдыш. – Теве пелашем теҥгече мыняре поген кондыш, – муно гай форман шышталгырак тӱсан поҥго дене пеле наре темыме корзиҥгам ончыктыш. – А тыштыже кеҥеж гоч погымым кучем, – холодильник омсам почо.
Волгыдышко вуем чыкышым да ӧрынат колтышым: холодильник тич – мландӱйвоҥго! Иктыштым кум литр пурыман янда атыш просто оптымо, весыштым арака дене йӧрымӧ гын, кумшыштым, кӱмыжыш пыштен, йӱштыш пуртен шындыме. Тынарже кушко, молан?!
– Эмлалташ, – пеҥгыдын мане Раисия Гурьевна да ӱстелтӧрыш ӱжӧ.
Калык йӧн огыл гын…
М-м-м, чайже могай тутло пушан да таман!
– Шудо чай. Ит лӱд, йӱ, тазалыкетлан нимогай удам ок ыште: кажне кушкылым шотыш налын, келыштарен пыштенам. Да теве эрдене гына вич минут шолтымо ремонтантный кугымӧр вареньым коч, – ончыкем кеҥежым, олыкым ушештарыше пушан шере сийым шындыш. – Мый, Маргарита, тугакшат колымо деч кум гана утаралт кодынам, а тӱрлӧ кушкыл дене чайым шолтен, эмым ямдылен ом йӱ гын, ош тӱня гыч, очыни, шукертак каенам ыле…
Традиционный медицинын тетла полшен кертдымыжлан кӧра эмлаш лийдыме пациентым больнице гыч мӧҥгышкӧ колтымо, но тудын, калык медицинылан эҥертен, эше шуко-шуко ий илымыж нерген ик гана веле огыл колынам. 1997 ийыште газет редакцийыште пашам ышташ тӱҥалмекем, тыгайрак ик еҥ, Николай Самсонович Трудинов (Йошкар-Ола) нерген возенамат ыле…
– Ялыште шочын кушкынам, йоча, полмезе годым шудо чайым кечын огыл гын, чӱчкыдын йӱынам, сандене тиде мо тыгай – сайын палем. Ветеринарын специальностьшым налынам, шке ял качыланак марлан лектынам, кум йочам ыштенам, кызыт сулен налме канышыште улам, но пашам эше ыштем. Еш дене утларакше Памар кундемыште илышна. Пачерым икшыве-шамычлан коден, иктаж латкок ий ончыч пелашем дене коктын шочмо Руш Шайраштак чоҥымо у пӧртышкына илаш куснышна. Теве тиде жап гыч пӱртӱс дене чот таҥлалтым: вольыкым кӱтӱш колтем ма презым але казам вӱраҥлаш наҥгаем, мӧҥгеш пӧртылмӧ годым корнымбалнем логалше кушкылым погем да чайым шолтен йӱам, кодшыжым телылан коштем. Мом кунам погаш кӱлмым пеш сайын палем – калык медицине дене кылдалтше литературем моткоч шуко. Тудланак эҥертен, тӱрлӧ эмым ямдылем, – озавате каласкалымыж коклаштак книга, газет да журнал дене тич темше полкым ончыктыш, вара пӧртйымал омсам почо да пычкемыш рожыш пурен йомо.
…Икана, пӧртйымаке теве тыгакак пурымыж годым, озавате ушым йомдарен йӧрлын. Родион пелашыже тудым машинашке нумал луктын да эмлымверыш наҥгаен. Ӱдырамашлан пеш шучко диагнозым шынденыт, жапым шуйкалыде, операцийым ыштеныт…
– Онкологий нерген колмеке, конешне, чот лӱдым… Но мый шкемым пеш писын кидыш нальым: эшеат шуко молитвам лудаш, врачын палемдыме медицине препаратше дене пырля ӱдырамаш черым эмлыше, рак клеткым пытарыше вӱдлокама, шыгыльышудо, калган, кугыпӱкш кӧргысӧ кыдеж, кияршудо, аконит, болиголов гай тӱрлӧ кушкыл, кармывоҥго гай тӱрлӧ поҥго настойым, отварым, настойкым, сокым, ӱйым – ала-момат шканем шке келыштарыме схеме почеш йӱаш тӱҥальым. Тыге веле йол ӱмбаке шогальым, – пӧртйымалнак мутлана Раисия Гурьевна. – Неле черым эмлаш полшышо южо кушкылжо Марий Элыште огеш куш, сандене мый нуным Шем теҥызыш мойн канаш тарваныше палымем-влак деч кондаш йодам… Икана, тиде иктаж куд ий ончыч лийын, пелашем медик-влакын мландӱйвоҥгын шуко осал черым чактарен кертмыж нерген мутланымыштым колын, лишыл каныш кечынак чодыраш каен да тудым поген конден. Мый настойкым шындышым. Тудым тӱрлӧ чер дене черланыме деч коктынат жапын-жапын йӱаш тӱҥална…
Аптекыже – пӧртйымалне
Озаватын пӧртйымал рож гыч вуйжат огеш кой, кидше веле кӱварыш икте почеш вес йоҥгытым луктеден шында.
– Ужат, мыняре ямдыленам? Теве тиде яндар ӱй: ате тич шӱшмӧ мландӱйвоҥго тынаре шулен, – вуйжым чарашке лукто, кум литр пурыман янда ате пундаште улшо нарынчалге вартышым рӱзалтыш да адакат пычкемышыште йомо. – Мландӱйвоҥго ӱйым тынарак налме облепихе ӱй дене йӧраш да тиде вартыш дене витыктарыме тампон дене жапын-жапын пайдаланаш гын, пеш шуко ӱдырамаш черым чактараш лиеш… Тиде аконит настойко, – ынде рож гыч пел литр пурыман кленча волгалте. – Кармывоҥгемат уло, – пӧртйымачын шем мешакыш чыкыме ате ончале. – Болиголов настойкемат тыштак. Тудым чӱчалтыш дене веле йӱман: ончыч – икте гыч нылле марте, вара – мӧҥгешла. Ужар кугыпӱкш настойкат лийын шуын. А пӱнчын ужар пӱгыльмыж дене шолтымо сиропым уныкам-влаклан кылмен черланымышт годым йӱктем. Нуныжо, тамле манын, тудым эсогыл варене семын кочкыт…
Кӱзӧ деч тыге утлен
Черетан диспансеризацийым эртымыж годым врач-шамыч Раисия Васильеван адакат онкологий кепшылыш логалмыжым пеҥгыдемденыт. Ындыже у пуалше (новообразований) шӱргышкыжак лектын шинчын: ончыч изи тамга шочын, вара тудо кушкын да шыгыле гайыш савырнен, икмыняр жап гыч кына тӱсым налын… Ӱдырамашым адакат онкодиспансерыш колтеныт.
– Палемдыме эм ок полшо гын, операцийым ыштена маньыч. Темлыме препаратыштым йӱымат, йыгышымат – нимо ыш вашталт… У пуалшыш, теве тиде верыш, – парняж дене шола шӱргышкыжӧ тушкалтен ончыктыш, – пелашемын темлымыж почеш мландӱйвоҥгын ӱйжым йыгаш тӱҥальым. Мо шонет? Эртыш вет! Шӱргыштем иктаж мом ужат мо?
Уке, нимом шым шеклане, Раисия Гурьевнан шӱргывылышыж деке нимолан кычалтылаш: ӱдырамаш 57 ияш гынат, эше пеш самырык коваштан, куптыржат моткоч шагал.
Айдемым ойго пытара
–Кум ий ончыч 28 ияш эргымын ӱмыржӧ лугыч лие… Тылеч вара иленжат ом керт манын шонышым… Чот кугу депрессийыш пурен кайышым… Вара йӧрлаш тӱҥальым… Ик жап эмлымвер гыч лекде илышым… Эсогыл инвалидностьым пуышт, – ойган ӱдырамаш шинчавӱдшым кучен ыш сеҥе. Тидланже «Марий Эл радио» радиостанцийын «Ломбо пеледыш лиям ыле гын…» колтымо мурыжат амалым ыштыш. Тудым Раисия Гурьевна шкежак мура…
– Вӱргорно туртмо деч медицине препарат дене пырля мландӱйвоҥго настойкым вес схеме почеш йӱаш тӱҥальым, – чонжо изишак лушкымек, ӱдырамаш мутшым шуйыш. – Мо оҥайже, ӧрыктарышыже да куандарышыже: черым чактарыме дене пырля вӱргорнем веле огыл, шолемат эрыкталтыч, уто нелытым кудалтышым да тугай куштылгылыкым шижым! Сотнур участковый больницын тӱҥ врачше Сергей Николаевич Антонов ден мыйым эмлыше медик-влак кызыт писын ошкылмем, велосипед дене кудалыштмем мойн ужыт да, «тунамже лӱмын ыштылын мо?» манын, ӧрынат шоналтат, очыни… Лыпландарыше средстве семын чуварнуж, пырысшудо, агытанора чайлан эҥертышым. Нине кушкылым таче мартеат алмаштыл-алмаштыл йӱам – депрессийым сеҥаш куштылгыжак огыл улмаш.
Арам йырненам….
Вучалте-ян манын, Раисия Гурьевна кухньыш ошкыльо. А мый пӧртыш пурымекемак шинчамлан логалше пеш сылне да кугу юмылук воктеке лишемым. Тыште могай гына святойын чурийже уке! Чылажым омат пале…
– Пелашем дене коктынат Юмылан чот кумалына… Эмжымат рецепт почеш веле огыл, эше святой ача-влакын суапландарымышт почеш ямдылем… – Раисия Гурьевна воктекем шинче, талиҥгаш пыштен кондымо свежа мландӱйвоҥгым изи совла дене темдалын шеледыш – чора кӧргыштӧ ошалге-ужарге- нарынче тӱсан студень гай немыр койылалтыш. Ӱдырамаш тудым совла дене нале да умшашкем намийыш:
– На!
О-о-ой манын, вуем ала лӱдын, ала йырнен кораҥдышым.
– На, тамлен ончо. Нимат от лий. Мыйже илемыс! – адакат темлыш.
Арам йырненам, арам лӱдынам, мландӱйвоҥго пеш тамле улмаш. Тиде случайым шарналтымем еда тудым эше ик гана кочкын ончымем веле шуэш.
Черланыде, тазалыкын акшым от пале
– Сайын палышыже мыйым «опытым эртарыме кролик улат» маныт. Тидын дене тӱрыснек келшем, вет калык йӧн дене ямдылыме средствым ончыч шке йӱын-кочкын ончем, эм семын полшымыжым тергем, вара веле весылан темлем… Пашаштат иктаж у эмым кондат гын, тудын уто-ситыжым мыланем йӱктен, йыген тергат, – эше ик ойыртемже дене палдарыш ӱдырамаш.
– Шке ямдылыме эмдам тугеже весыланат темледа? – ӧрынрак йодым.
– Молан ом темле? Лишыл родем, палымем-шамычлан черым чактараш, тазалыкым пеҥгыдемдаш, ӱмырым шуяш полшен кертам гын, молан ом полшо? Кертме годым полшаш кӱлеш…
Газетым лудшо еҥым Раисия Гурьевна дене нимучашдымын палдараш лиеш, но мый мутем тыге кошартынем… Сайынрак шоналташ гын, кугезына-влак кызытсе гай эмым, больницым пален огытыл, чыла черыштым пӱртӱсын поянлыкше: вӱд, кушкыл, поҥго – дене эмленыт. Да мемнан деч палынак таза лийыныт, шуко иленыт! Чаманен палемдыман, жап эртыме семын калык эмлызе-шамыч шагалемын толыныт. Да Юмылан тау, уке-уке да коклаштына эше Раисия Гурьевна гай-шамыч вашлиялтыт…
(Мландӱйвоҥго нерген 22 октябрьыште лекше «Сурт-пече» газетыште радамынрак пален налын кертыда).
Маргарита ИВАНОВА
Авторын фотожо
