Южо ӱдырамашын поро кумылжылан да каласенат мошташ лийдыме кумда чонан улмыжлан ӧраш гына кодеш.
Шернур район Лапчын (Лаптево) ялыште илыше Надежда Васильевна Семенова – нунын кокла гыч иктыже. Тудын лачшымак тыгай улмыжым икымше ончалмаштак умылет. А мутланаш тӱҥалат гын, тиде эшеат пеҥгыдемдалтеш гына.
Манаш веле: кандаше!
Мо шотышто тудо тыгай моктымо мутым сулен? Надежда Васильевна ден пелашыже Николай Алексеевич 8 йочам ончен-куштат. Тышеч кумытшо веле шкеныштын, а визытше – ашнаш налме! Ӱдыр-рвезе-шамыч Кужэҥер, Советский да Шернур районласе кум еш гыч улыт. Национальностьыштат тӱрлӧ. Эн ончыч налме эргышт-шамыч – марий. Кокымшо кондымо шочшышт-влакын авашт марий, ачашт таджик, сандене метис улыт. Пытартышлан кондымо ӱдырышт — адакат марий. Кеч ӱдырамаш – руш, пелашыже – чуваш…
«Чылаштым нал. Чылан мемнан лийыт»
Семеновмыт икымше икшывым ешышкышт 12 ий ончыч конденыт. А вет тунам шкеныштын кугурак шочшыштат 10 ияш веле лийын. Икымше йочам, чынрак каласаш гын, иканаште кок эргым, ешышкышт налме годым иктыже 4 ияш, а шольыжо эсогыл 5 тылзаш гына лийыныт. Тылеч вара ныл ий гыч эше иза ден шӱжар ешышкышт ушненыт. Нунат тунам 4 да 3 ияш веле лийыныт.
— Икмыняр жап гыч чыланат школыш тунемаш каяш кушкын шуыч, Дильнара шкетын гына кодо, сандене, тудлан йокрок ынже лий манын, шӱжар кӱлеш шонен, шым тылзаш ӱдырым, Кристинам, кондышна, — рашемдыш Надежда Васильевна.
А такшым тыгай шонымаш кузе шочмо нерген шуко шочшан ава тыге ойлыш:
— Марием йӧршынат тореш лийын огыл. Мӧҥгешла, «Кӧм темлат, чылаштым нал. Чылан мемнан лийыт», манын. Шкенан шочшына-шамычат кажныжым сайын вашлийыныт, иктымат шӱкалын огытыл.
Мӱндыр Эрвел гыч Марий Элыш
Кызыт Семеновмыт Лапчын ялыште ожнысо, 100 утла ияш, пӧртыштӧ илат. Тиде – купечын пӧртшӧ.
— Ме пырдыжшым веле налынна. Молыжым чыла шке шотыш конденна.
Сурт-оралтым налыныт веле гын, тугеже иктыжат тышеч огыл.
— Уке, мый моткоч тора кундем гыч, Дальний Восток гыч, улам. Ончыкылык марием мемнан оласе мореходный училищыш тунемаш пураш миен да туштак палыме лийынна. Икмыняр жап гыч ушнышна да пелашемын шочмо кундемышкыже илаш толна. Уке, Марий Элыш огыл, Чувашийыш, вет пелашыже — ты кундемын шочшыжо.
А кызыт илыме ялыш, Шернур районыш, пӧръеҥын акажлан кӧра логалыныт. Тудо тыштак ешыж дене ила. А тунам эше «Лаж» фирмын пашаже ушнен толын. Тыге нунат Лапчын ялыш илаш кусненыт. Тиде 20 наре ий ончычак лийын, вет кугурак шочшышт кум ияшрак улмаш, кокымшышт – улыжат 2 тылзаш.
Фирме шукертак петырнен, ялыште паша уке, сандене пытартыш жапыште Николай Алексеевич оксам ышташ вес кундемыш коштеш. Надежда Васильевна ончыч йочасадыште воспитательлан ыштен, а ӱмаште паша гыч лекташыже логалын да тӱрлӧ амаллан кӧра тетла нигушкат пурен огыл.
Кызытат Йӱштӧ Кугыза толеш
Суртозан мӧҥгышкӧ толмыж годым, яра жапым муын, Семеновмыт уло ешышт дене погынен, Николай Алексеевичын аваж деке Чувашийыш миен толаш йӧратат. Тыгак, мутлан, «Газель» машинам лӱмынак айлен, Шереметевын замокшым ончен толыныт. Походышкат кошташ кумылан улыт. А эше кызытат кажне У ийлан нунын деке Йӱштӧ Кугыза толеш.
— Изиракышт чынже денак Йӱштӧ коча толмылан ӱшанат, а кугурак-влак кокла гыч ик эргына, Павлик, ик ийынже ойла: «Тиде вет ачана?» «Уке, Йӱштӧ Кугыза!» — манам. «Уке, ачам – носкиже ачамын гай», — мане. Чынак, пелашемже вашкымыж дене портышкемым чияш монден улмаш! Йоча деч вет нимом шылтен от керт, чыла ужыт, шекланат.
Тӱрлӧ кочкышымат пырля ямдылаш йӧратат. Нуно мом-гына огыт ыште?! Эсогыл кампетым! Россий Федерацийын Кугыжаныш Думыжын депутатше Светлана Солнцеван тыршымыж дене республикыштына кок ий почела ашнаш налше еш-влакын конкурсышт эртен. Теният тудо май мучаште лие. Сандене тиде конкурсышкат Семеновмыт тугай тамле кочкышым конденыт ыле – сийлен ончыктышт гын — йылмет нелат! Кевытысе деч нимо дене огеш ойыртемалт. Тыге веле мо? Тылечат тамлырак! Нуно ынде лу ий наре тыгай кампетым ямдылат улмаш!
— Тортымат чӱчкыдын ыштена. Ушкалым ашныме годым сырымат эре шкеак ыштем ыле. А ялыште еҥ-шамыч ушкалым кучымым чарнышт да кӱтӱат пытыш. Кызыт ынде кок каза ден пача-шамычым гына ашнена. Пиалеш, каза шӧрым йоча-шамыч йӧратен йӱыт. Пелашемын акажын ешыжын мӱкшышт уло. Мый нунылан полшем да мыланна мӱйым пуат.
Икманаш, Семеновмыт икшывыштлан лийме семын экологически яндар йӧрварым гына пукшаш тыршат.
Йоча-шамыч кидпашаланат уста кушкыт. Нуно крючок денат, спице денат пидаш мастар улыт. Сӱретым гын ӱдыр-шамыч веле огыл, эргыштат тӱрлат! Мо оҥайже, тӱрлаш ава икшыве-шамычым огыл, а мӧҥгешла — шочшышт тудым туныктеныт. Илышыште тыгеат лиеш улмаш…Ачаштат – кидмастар. Тудат пу гыч кайыкым, янлыкым, омсам, молым ышта.
«Нунын деч посна мом ыштем ыле?!»
Мутланыме годым Надежда Васильевна деч ӧрын-ӧрынак йодым:
— Йоча-шамычым ашнаш налмыланда огыда ӧкынӧ?
Тудо ялтат кужун шоныде вашештыш:
— Ой, уке! Нимынярат! Нунын деч посна кызыт мый мом ыштем ыле?! – вашештымыж годым ӱдырамашын йӱкыштыжӧ кенета эсогыл лӱдмаш шижалте. Пуйто кӱчык жапыште илышыжым ушыштыжо нунын деч посна «сӱретлыш» да йокрокын чучын колтыш… — Шкенан икшывына-влак кӧ пашам ышташ, кӧ тунемаш каен пытеныт. Марием дене кугу пӧртыштына кажныже тӱрлӧ лукышто шинчена ыле мо? А кызыт – могай куан! Малаш вочмышт годымак, мутлан, кажныже ойлен каят: «Авай, сайын мале. Мый тыйым йӧратем!»
Ме чылаштымат сайынак воспитатленна, шонена. Кугурак эргынан аттестатыштыже ик «кумытанат» уке. «Политехникыш» шкеже тунемаш пурен. Таня Марий кугыжаныш университетын тӱнямбал кыл факультетшым, Настя «Юлтехын» магистратуржым коктынат йошкар диплом дене пытареныт. Дильнара нылымше классым чыла «визытан» дене гына мучашлен. Павелын икмыняр «нылытанже» веле лийын, молыжо – чыла «визытан». Рустамын гына кок «кумытанже» лектын. Кристина дене тунемме шотышто, чыным ойлаш гын, тӱҥалтыште кузе лияшат пален огынал. А кызыт, Юмылан тау, нимогай нелылык уке.
«Пуат гын, налам»
— Тетла налашыже огыда шоно дыр? – йодым пытартышлан. Шкеже вигак тыгай вашмутым колаш ямдылалтым: «Конешне, уке! Сита. Мыняр лиеш?!» А ӱдырамаш ойла:
— Теве тышке толмына годым изиракна ойла: «Авай, айда, эше нал! Ну, нал!» Пуат гын, налам. Но мый йочапӧртла еда лӱмын йодышт ом кошт. Иктаж-кушто иктаж икшыве нерген колам гын, налам. Ме кажне ганажат лач тыгак конденна. Икымшым налмына деч ончыч уэш Мӱндыр Эрвелыш илаш куснаш шонаш тӱҥалынна ыле. Но кенета тудын нерген колынам да чаманенам. Шканже вара ойленам: «Тый мемнам вучен иленат да санденак колтен отыл».
Пытартышлан ава палемдыш:
— А такшым нуно мыйын чыланат шӧртньӧ улыт!
Тыгодым чурийже ялтак кечыйол семынак волгалт кайыш…
Любовь КАМАЛЕТДИНОВА
М.Скобелевын фотожо.
