УВЕР ЙОГЫН

Кугурак-влак каҥаш кугезе йÿлам шуя

Марий калык ожно, поснак XVXVI курымлаште, ик эн тале калыклан шотлалтын. Тунам кугезына-влакым пӱтынь Московийыште веле огыл, эсогыл Европыштат шке чапше верч лӱддымын да тавадаҥ шоген моштышо калык семын паленыт да пагаленыт. А тавадаҥ шогашыже Кугурак-влакын каҥашышт полшен. Ожно кугезына-влак чыла кугу йодышым тӱня кумалтыш годым каҥашеныт. Но тылеч ончыч марий калыкыште эн пагалыме да мудреч кугурак-влак посна погыненыт да эн пӱсӧ йодыш-влакым, шеҥгек-ончык ончалын шоналтен, коклаштышт лончыленыт. Ик ойыш шумеке веле калык ончыко луктыныт. Ожнысек яллаште общине йӧн дене илыше марий калыклан тидыже кызытат  келшен толшыла чучеш. Садланак Мер Каҥаш пелен Кугурак-влак каҥаш ышталтын.  

Шукерте огыл Йошкар-Олаште, Правительстве пӧртыштӧ, Кугурак-влак каҥашын правленийжын организационный заседанийже эртен. Тудым Марий Эл Кугыжаныш Погын Председательын алмаштышыже, Кугурак-влак каҥашын вуйлатышыже А.Н.Иванов вӱден. Тудын дене мутланымашым лудаш темлена.

— Анатолий Николаевич, Кугурак-влак каҥашым могай шонымаш дене ыштыме? Кӧмыт  тушко пуреныт?

— Кугурак-влак каҥашыш ожнысо семынак марий тӱняште эн пагалыме, кеч-могай пашам кугу кӱкшыт гыч ужын моштышо, кугу опытан, тӱрлӧ шӧрыныштӧ шкеныштым ончыктышо, мудреч уш-акылан ен-влакым пуртымо. Кажне район гыч кум тыгай еҥ темлалтын. Кажныжын кандидатуржым каҥашыме. Марий-влак илыме вес регионышто Кугурак-влак каҥашын пӧлкаже кызытеш Озаҥыште веле уло. Но лишыл жапыште тиде йодышым марий калык илыман чыла кундемыште ворандарена.

Кугурак-влак канашын правленийже шым еҥан. Тиде — шке жапыштыже Морко районысо муниципал образованийым вуйлатыше, районысо депутат-влак погынын председательжылан шогышо, а кызыт Мер Каҥаш исполкомын вуйлатышыже Виктор Иванов, Марий Элын ончычсо образований министрже, кызыт Йошкар-Оласе ветеран-влак советым вуйлатыше Геннадий Мустаев, Т.Евсеев лӱмеш Национальный тоштерын ончычсо директоржо, историй наука кандидат Анатолий Муравьев, Морко районысо Кокласола лицейын ончычсо директоржо Александр Васильев, Оршанке районысо администраций вуйлатышын ончычсо алмаштышыже Лидия Протасова да Озаҥ оласе Марий национал-тÿвыра автономийын еҥже Владимир Мусихин.

Кугурак-влакын каҥашышт коллегиальный органлан шотлалтеш. Тудо  марий мер толкынлан вияҥашыже тӱрлӧ ой-каҥаш дене полшаш шонымаш дене ышталтын. Тидын нерген пунчал Мер Каҥашын президиумжын заседанийыштыже тений 24 январьыште пеҥгыдемдалтын.

— Мемнан обществыште таче шочмо йылмым да калык йӱлам арален кодымо шотышто йодыш ятыр погынен. Нуным тӱшка вий дене веле ворандараш лиеш. Теат нине йодышым ӧрдыжеш огыда кодо, очыни?

— Ожно илалшырак-шамыч чыным ойленыт: калык шке шочмо йылмыж дене орын шогыде да аптыраныде мутлана, тувыражым пагала да тошто йӱлам шукта гын веле, умбакыже илаш тӱҥалеш. Пытартыш жапыште глобализацийын шарлымыжлан кӧра шуко калыкын йӱлаже эркын ӱштылалтеш. У саман марий калыкынат акрет годсек чинче пырчыла арален толмо тошто йӱлажымат ок чамане. Тыгодымак ме ужына: самырык тукымлан тошто йӱла пешыжак огеш кӱл. Кугырак-влак кеч-мыняр тыршат гынат, компьютер да интернет садак нунылан ончыл верыш лектыт. Шочмо йылмынан пӱрымашыже нергенак Кугурак-влак каҥашын правленийже икымше заседанийыштыже мутланеныт. Мер Каҥаш вуйлатыше Эдуард Александровымат ӱжмӧ ыле. Тудын палемдымыж почеш, шочмо йылмынан пытен толмыжо эн ончычак ешыште марла шагал мутланымаш гыч тӱҥалеш. Школыштат  национальный компонент шыгыремдалтеш. Мутлан, икмыняр ий ончыч национальный компонент кӱшеш физкультурым ешарышт, а тений 1 сентябрь гыч школлаште астрономийым туныкташ тӱҥалнешт. Тыгодым, Российын образований да науко министрже Ольга Васильеван мутшо почеш, туныктымо радамыш ешартыш шагатым пурташ огыт шоно. Тугеже Марий Эл Образований да науко министерствыште адакат шонаш тӱҥалыт: могай урок олмеш саде астрономийым пурташ? Национальный компонентым тыгак шыгыремдаш тӱҥалме дене марий йылмына расписаний гыч йомын. Оньыжан мутшо почеш, мыланна школлаште туныктышо-влак дене кӱлынак пашам ыштыман, ача-ава-влакымат шочмо йылмылан кумылаҥдыман.

Кугурак-влак каҥашын темлымыже семын, ача-ава-влак коклаште агитаций да пропаганде пашам эртарыман.  Икшывына-влакым марла огына туныкто гын, уныкана-влак, товатат, рушыш савырнат. Тыге марий калыкна 50 ий жапыште пелыжлан шагалемын кертеш. Сандене ача-ава-влак деке тыгай ӱжмаш дене лекме шуэш: шочшыда-влак дене шукырак марла мутланыза, марий тӱвыра, калык йӱла дене кертмыда семын палдарыза. А школлаште, пагалыме школ директор-влак, шукырак мероприятийым марла эртарыза. Тыге ме чумыр вий дене шочмо калыкнам арален коден кертына.

— Мер Каҥаш да Кугурак-влак каҥаш лӱм дене республикысе Образований да науко министерствыш национальный компонентым Татарстанысе семын кугемдаш йодмаш дене лекташ гын?

— Тыгай йодмаш дене ик гана веле огыл лекме. Вашмут эре икте лийын: национальный компонентым кугемден огына керт, вет обязательный предмет-шамычым тӱкаш ок лий. Теве Морко районысо Кокласола лицейын ончычсо директоржо Александр Васильев, мутлан, Совет Ушем годсыла кажне марий йочалан 9 класс йотке марий йылме ден литературым туныкташ, а 10-11 класслаште нуным факультатив семын вӱдаш тӱҥалаш темла. Тунам кажне марий икшыве изинекак шочмо йылмыж ден марий сылнымутым палаш да пагалаш тӱҥалеш.

А теве Анатолий Муравьев X Марий калык погынышто лукмо Резолюцийым шукташ тӱҥалаш темлыш. Поснак марий йылмым, тӱвырам да калык йӱлам арален кодымылан тӱткыш кӱлеш. Резолюцийым марий калыкын пӱрымашыж дене кылдалтше кажне гаяк министерстве ден ведомствыш колтымо. Южо вереже тудын негызеш эсогыл ведомственный пунчал-влакымат луктыныт. Национальный йодыш-влакым куштылгынрак ворандараш лийже манын, Анатолий Васильевич лӱмынак нормативно-правовой базым ямдылаш темла. Тыгак марий йылме, литератур да ИКН предмет дене книгам лукташ сайрак йӧным ышташ кӱлмӧ нерген ойла. Кызыт ты шотышто  финансирований пеш начар. Школлаште национальный кадрым ямдылыме да уэш туныктымо  пашаланат кугурак тӱткышым ойыраш тӱҥалман.  

Марий талешке-влакын подвигышт нерген шукырак произведений кӱлеш. Тидын шотышто Мер Каҥашлан МарНИИЯЛИ, Писатель ушем да мерсото дене ик кылдышыш ушнен пашам ыштыман. Марий княжество-влак нерген ИКН урокышто веле огыл туныктыман, историй учебникышкат пуртыман. Научно-шымлыше институтышто материал шуко уло, но тидым специальный изданийлаште веле савыктат. Газет ден журнал гоч калык деке намиен шукташак тыршыман. Тек йоча-влак веле огыл, кугыеҥ-шамычат марий улмышт дене кугешнат. Тунам ала нуно шке шочшыштым марла туныкташ чотрак тыршаш тӱҥалыт. Марий кумылым нöлтышö да кугешнаш таратыше произведений самырык-влакын чоныштышт кугу верым налын кертеш. Самырык тукым дене школыштат, мерсото могырымат, тӱшка информаций средство-влак гочат пропаганде пашам кӱлын эртараш гын веле, нуно ончыкыжым шке кугезына-влакым, калыкнам пагалаш тӱҥалыт.

— 26 апрельыште эртышаш Марий талешке кече вашеш Кугурак-влак каҥаш иктаж-могай пашам эртараш палемден мо?

— Самырык тукымым марий чонаным шуарымаште талешке-влакын волгыдо образышт рӱдылан шотлалтшаш. Нуным шарнымаш кӱшеш ме у тукымым эрласе кечылан ямдылен шогышаш улына. Тиде эн тӱҥ паша. 1556 ийыште лач ты кечын Малмыж орым аралымаште Полтыш лӱман марий он тале кредалмаште шке вуйжым пыштен. 1917 ийыште Пошкырт кундемысе Пӱрӧ  олаште эртыше I Марий погынышто лӱмлӧ просветитель Павел Глезденёв тиде кечым чыла марий талешке-влакым шарныме кече семын палемдаш тӱҥалаш темлен. Но революцийлан кӧра  саде темлымаш илышыш пурталт шуктен огыл. Векат, тиде темлымашлан калык чонышто кӱын шуаш жап кӱлын. Тыге тудо XX курымын 90-ше ийла тӱҥалтышыштыже илышыш шыҥдаралтын.

Кажне ийын 26 апрельыште чыла вере илыше марий-влак акрет талешке-шамычлан шогалтыме чапкӱ воктене, нунылан тауштен вуйым савен, пеледышым пыштат. Школлаште фотовыставкым, концертым ямдылат, а тунемше-влак марий талешке-шамыч нерген сочиненийым возат. Марий тӱня мучко тематический мероприятий-влак, поэт-писатель-шамыч дене вашлиймаш-влак эртаралтыт, туныктышо-влак самырык тукым дене шочмо элым йӧраташ кӱлмӧ, тудым аралаш ямде улмо нерген мутланат. Тиде моткоч кугу да суапле паша. Адакшым чыла тиде – икымше Марий калык погынын кӱштымыжым шуктымаш. А погынлан тений шӱдӧ ий темеш! Сандене Кугурак-влак каҥаш тиде поро йӱлам ончыкыжымат шуктен шогаш темла. Тек моло калыкын шочшышт ужыт: ме, марий-влак, шкенан талешкына-шамычым шарнена да чоныштына ашнена. Ме тышке кажне марий еҥым чолган ушнаш ӱжына.

Ончыкыжымат шочмо йылмынам аклен, марий тӱвыра ден кугезе йӱланам жаплен, самырык тукымым марий шӱлышеш шуарен илена гын веле, калыкнан ӱмыржӧ кужу лиеш. Тыгак лийже манын, Кугурак-влак каҥаш тыршаш тӱҥалеш да чолга марий еҥ-влакым ты пашаш ушнаш ӱжеш.

Александр Петров мутланен.

Опубликовать в Одноклассники