Пытартыш жапыште телевизорым, радиом чӱктет ма печатлыме изданийлам лаштыклет, интернетыш пурет ма палыме-влак дене вашлийын мутланет – чыла вере комедий сынан «Моя прекрасная няня» кинофильмыште модмыж дене кумдан палымыш савырныше актрисе Анастасия Заворотнюкын глиобластомо дене черланымыже да тудын деч колен кертмыж нерген ойлат, возат, каҥашат… Шучко! Мемнан деч шӱдӧ, тӱжем, миллион пачаш поян еҥ-влак сеҥен, чактарен огыт керт гын, тиде могай чер? Да могай амаллан кӧра рак Российыште тынар кумдан шарлен?
Е.Смирнова
Марий Турек район
Чаманен палемдыман, рак социальный статусым ок ончо, тудо нужнам веле огыл, эн поянымат кӧргӧ гычак нултен пытара.
Российыштына кумдан палыме, республикыштына чапланыше, кундемыштына чот пагалыме еҥ-влакын онкологий черын сеҥымыжлан кӧра илыш гыч кайымыштым иктаж коло ий ончыч пеш шуэн колынна. Кызыт тыгаяк але эшеат уста да йӧратыме артистна, мер пашаеҥна-влакым икте почеш весым пытартыш корныш ужатена… А ӱмырым лугыч ыштыше амал ик семын йоҥга – вуйдорык рак.
Але вара тиде шучко диагноз – мемнан кокла гыч эн сай, эн ушан, эн уста-влакын пӱрымашышт? Ала тиде чер ден айдемын илыш-йӱлаж коклаште иктаж кыл уло? Вет палемдыме еҥ-влак чӱчкыдынак, южгунамже кече еда гаяк чот кугу психологический нагрузкым чытен илат. Киноактёр Валерий Золотухин, писатель-сатирик Михаил Задорнов, опер мурызо Дмитрий Хворостовский, эстраде мурызо Жанна Фриске… Вуйдорык рак траур спискым эше мыняре шуяш тӱҥалеш?
Москва оласе Неврологийын науко рӱдерыштыже врач-нейрохирурглан ыштыше Алексей Кащеев ойла: «Прессыште иктаж еҥ нерген «вуйдорык рак дене орлана» манын лудмо годым мут чӱчкыдынжӧ глиобластомо йыр пӧрдеш. Вуйдорык рак – журналист-влакын диагнозын научный лӱмжым вес семынрак каласыме мутышт, шукыж годым «мучаш» манме семын йоҥга. Да, таче кечылан глиобластомо – умылаш да умылтараш лийдыме чер. Тудо вуйдорыкын глия клеткыжым генетике велым шуко тӱрлын локтылеш да осал пуалшылан палынак писын вияҥаш амалым ышта. Тӱҥ ситыдымашыже – чер вуйдорыкым тичмашнек гаяк авалта, сандене пуалшым вуйге-почге пеш шуэн кораҥдаш лиеш».
Тугеже мом ышташ? Тиде черым вияҥмыж деч иктаж-кузе чарен шогалташ але эмлаш лиеш мо? Чаманен палемдыман, врач-шамыч ракын тиде видше деч эсогыл таза илыш-йӱла арален огеш керт маныт. Тыге гынат, кроватьыш возын, кидым оҥыш пыштен, чон лекмым вучен кияш шот огыл…
«Рак генетикыште ала-мо «пудыргымылан» кӧра вияҥеш. Тудо, айдемын илыш-йӱлаж дене кылдалтде, йӧршын вучыдымын авалтен кертеш, – манеш Д.Рогачев лӱмеш Науко да клинике федеральный рӱдерын пӧлка вуйлатышыже Николай Жуков. – Тамакым шупшшо еҥын рак дене черланен кертме лӱдыкшыжӧ палынак кугу улмым шукертак пеҥгыдемдыме. А теве таза илыш-йӱлам кучышо, канцерогеным пагалыдыме-влак рак дене шуэнрак черланышаш улыт ыле…»
Тылеч посна ме тыгай примерымат шагал огыл ужына: пеҥгыде тазалык айдемылан кужунрак илаш да чер дене кучедалаш полша. Мутлан, Дмитрий Хворостовский глиобластомо дене черланымыжым илыш гыч кайымыж деч кок ий ончыч пален налын. А тыгай диагнозан пациент кокла шот дене улыжат 15 тылзе ила.
Тылеч ончычсо жап дене таҥастарымаште современникна-влак вуйдорык рак дене ала чынжымак чӱчкыдынрак орланаш тӱҥалыныт? «Рӱдӧ нерве системын черже (вуйдорык рак) дене черланыме шуко случай регистрироватлалтеш гынат, «караул, утарыза!» манын кычкыраш амалым ом уж, – манеш Н.Н.Блохин лӱмеш Йоча онкологий да гематологий институтын науко да эмлыме паша шотышто директоржын алмаштышыже, медицине науко доктор Георгий Менткевич. – Эскерымем почеш, кугыеҥ-влак вуйдорык рак дене онычычсо деч нимынярат чӱчкыдын огыт черлане. Просто тымарте онкологийым начарынрак рашемденна, тудын нерген шагалрак ойленна да возенна, кеч тудын деч колышо тачысе семынак моткоч шуко лийын. Вуйдорык рак дене черланен кертме лӱдыкшӧ улмо годым, жапым шуйкалыде, таче кечылан эн раш сӱретым пуышо МРТ шымлымашым эрташ кӱлеш. Диагноз пеҥгыдемдалтеш гын, пациентым хирургий отделенийыш колтыман да операцийым ыштыман. Тылеч вара лучевой але химиотерапийым палемдыман. Ме гын тыгай пациентлан кугу дозан «химийым» пуэна».
Но… эмлалташ тынар оксам кучылтмо, эн сай специалист-шамычым ушымо, лишыл веле огыл, эсогыл йӧршын йот еҥ-влакын полшымышт ӱмбач йӧратыме артистна, пагалыме мер пашаеҥна-влак илыш гыч молан каят?
«Икымше, вуйдорыкын черланымыжым жапыштыже рашемдаш кӱлешан. Кокымшо, чылажат пуалшын видше, кугытшо да шарлымыжым чарен шогалтен кертме дене кылдалтын – облученийым шукыж годым кугу дозо дене пуаш огеш лий. А тӱҥ нелылыкше черын пеш вараш кодын палдырнымыж, пуалшын вуйдорыкыш чот темдаш тӱҥалмыж дене кылдалтын, вет тидлан кӧра хирургический ден терапевтический полышым пуаш моткоч неле», – умылтара Г.Менткевич.
Тиде шучко черым нигузеат сеҥаш огеш лий гын, тугеже мом ыштыман? Шкем шӱдырна-влак семын кучаш гын, ала чынрак лиеш? Тӧрланен кертмылан ӱшаным йомдарыде, калык, лишыл еҥ-влак деч ойырлыде, чер ваштареш мучаш марте кучедалаш…
Глиобластомо – вуйдорыкын эн шучко да эн кумдан шарлыше осал патологийже гыч иктыже. Пациент черын шкеж нерген палдараш тӱҥалмыж деч вара огеш эмлалт гын, кокла шот дене кум тылзе гына ила. Комплексно (хирургий, лучевой да химиотерапий йӧн дене) эмлалтмыж годым ӱмыржым эше 1-2 ийлан шуен кертеш. Кызыт шанчызе-влак вуйдорыкын глиомыжым радамын шымлат – мо тиде тыгай, шучко черлан вияҥаш лачшымак мо амалым ышта? Кызытеш нуно ЭКО-м, самырыкештарыше манипуляцийым, аракам мойн огыл, а вуйдорык клеткын пашаже пужлымым гына титаклат.
Тымарте шымлыме паша теве мом рашемден: глиобластомо тӱҥ шотышто 50 деч кугурак ийготан пӧръеҥ-влакым авалта. Чер утларакше Азийыште, Европышто да Латинский Америкыште озалана. Глиомым Туркотын палыже, туберозный склероз, нейрофиброматоз гай генетический патологий, радиотерапий, сай качестван астроцитомо вияҥден кертыт. Амалым айдемын 6-шо типан герпесше, цитомегаловирус, полиомавирус гай вирусат ыштен сеҥат.
Черланаш тӱҥалмым мо палдара? Вуй чот коршта (поснак – кийыме годым), эре гаяк савырна, укшинчыкта (но тиде кочкыш дене нигузеат кылдалтын огыл), вий пыта, омо шуэш, чот ноялтеш, вуйуш весемеш, депрессий ден апатий витарат, чылажат аздара, шӧн шупшеш, шинча пӱсылык йомеш, пылыш начарын колаш тӱҥалеш, нерӱпш лушка, мутланыме годым рашлык йомеш, кид-йолысо парня мучаш тӱҥеш, пылышлан шокта, шинчалан коеш (шалана), ошкылмо годым тырын-тӱрын кайыме шижалтеш, шӱлыш петырна. Чыла тиде инсульт годымат палдырна, сандене врач-влак йоҥылыш диагнозым шынден кертыт.
Анализ ден диагностике. Айдеме профосмотрым, медицине шымлымашым жапын-жапын эрта гын, глиобластомын вияҥмыжым тӱалтыш йыжыыштак шекланаш лиеш. Сандене невролог ден невропатолог деке миен толашак тыршыман. Черланыме лӱдыкшӧ уло гын, анамнезым погат, компьютер томографий, магнит-резонанс томографий, МР – спектроскопий, ПЭТ, ОФЭКТ, электроэнцефалографий, биопсий да моло йӧн дене тергат. Но глиобластомын нылымше йыжыҥыште улмыж годым хирургий операцийым огыт ыште.
Тӱҥалтыш йыжыҥыште улшо вуйдорык ракым тичмашнек эмлыме случай икте веле огыл уло. Ты радамыш, мутлан, музыкальный продюсер Иван Шаповаловым, россий политик, ончычсо боксёр Николай Валуевым пурташ лиеш. Тыге гынат, нине пациент шке тазалыкыштым ӱмырышт мучко тергышаш улыт, вет чер икмыняр лу ий гычат вуйжым нӧлталын кертеш.
Калык йӧн. Глиобластомо годым эмлалтме традиционный схемым калык йӧн дене алмашташ гын, кужун от иле. Но нине кок йӧн дене иканаште пайдаланаш гын, могай-гынат шот лекшаш. Калык эмлызе-влак вуйдорык ракым кочушмен компресс, содо раствор, висвис чай дене эмленыт.
Черланаш огыл манын, таза илыш-йӱлам кучаш, йӱдым сайын малаш, кажне кечын яндар южышто кошташ, стресс деч шекланаш, осал койыш деч шӧрлаш, тӱрлӧ гаджет дене шагалрак пайдаланаш, чын кочкаш тыршыман.
Рак – христиан чер. Айдеме молан черлана? Тиде йодышлан святой ача-влак кок тӱрлын вашештат: сулыкшым касарашлан але духовный шочшыжо-влакын языкыштым, вийдымылыкыштым шке ӱмбак налашлан… Шкат ужына, пытартыш жапыште рак сулыкан-влакым веле огыл, калыкыште святой семын палыме шоҥго (старец)-шамычымат вес тӱняш наҥгая. Нунын кокла гыч 1994 ийыште илыш гыч кайыше Паисий Афонский ачамат палемдаш лиеш. Рак тудым пеш кужу жап орландарен. «Молитва ден Священный Возымашым чарныде лудаш гын, шучко черым «малтен колташ» лиеш, – манын святой ача. – Рай тӱҥ шотышто йомшо чоныш пура, тӱрлӧ обстоятельстве деч орланыше айдемым авалта. Иктаж-мо деч орланымекет, «тиде рак» маныт гын, тичмашнек Юмын йӧратымашышкыже пуреҥгай. Шыплане, лыплане, тӱням йӧрате, чыла йӧрате, Юмын йӧратымашыже лий да Тудым мокто, да чонет волгыдемеш, кунам тудо Юмо деке пижын шинчеш, да ласка лиеш, организметын чыла системыже лыплана – да тунам рак, огеш эмлалт гын, шке верешыжак кодеш… Черле улат маныт гын, куане! Колем манын ит шоно! Святой Возымашым лудаш тӱҥалат да ужат: колымаш уке, да кӧ Юмын шомакшылан ӱшана, нигунам ок коло».
Маргарита ИВАНОВА
