Тений 28 августышто Морко районым ыштымылан 95 ий темеш. Амал деч посна огыл тудым «талант памаш» маныт. Тушто шуко лӱмлӧ еҥ, поэт-писатель веле огыл, кугыжаныш деятель шочын-кушкын да кумда тӱняшке лектын. Тидын нерген ик гана веле огыл возалтын. Таче вес нерген мутым луктына: Морко кундемыште ожно кӧмыт иленыт да кушеч нуно толыныт; Морко район могай саманыште шочын да молымат. Нине йодышлан раш вашмутым историйым келгын шымлыше пуэн кертеш. Тачысе унана шкежат Морко кундемын эргыже, В.М.Васильев лумеш МарНИИЯЛИ-н директоржо Евгений Кузьмин.
— Евгений Петрович, чынак мо Морко кундемыште ожно пуйто одо-влак иленыт? А вара касвел гыч марий-шамыч толын лектыныт. Сандене одо калыклан эрвелышкыла чакнен каяш логалын…
— Археолог-влакын палемдымышт почеш, Морко кундемыште икымше илем-влак мемнан эра деч 3-2 тӱжем ий ончычак лийыныт. Таче кечылан ме тыште тудо пагытысе кок стоянкым палена. Нуно Старомазиковский да Барскокужерский маналтыт. Тӱрлӧо калык тиде кундемыште илен да каен. А X курым тӱҥалтышлан кызытсе Марий кундемыште, тыгак Моркыштат, марий ден одо-влак дисперсный йӧн дене иленыт. Арам огыл кызыт мартеат тушто Арын, Карман курык аралалт кодыныт. Вет одо-влакым вес семынже эше «ар» маныныт. «Карман» манме шомакат мемнан деке тюрк да тыгак одо-влак деч куснен. Карман курык тунам одо-влакын чоткыдо орышт (крепостьышт) лийын манын шонашат амал уло. X курым нерген Казанский летописец тыге возен: «Чернь Ростовская ушла в Булгарские земли». А ме палена, лач тудо пагытыште касвелым кызытсе Чуваший да Киров область мландыш, а тушечын кызытсе Марий Эл кундемыш марий калык эше ик кугу тӱшка дене толын лектын. Одо-влак шке кумдыкыштым арален кодаш тӧченыт гынат, эрвелышкыла да эрвел-йӱдвелыш каяшышт логалын. Этнограф-влакын палемдымышт почеш, Морко кундемыш марий-влакын эше ик тӱшкашт XII-XIII курымлаште Чуваш велым толын лектын. Тидыже морко ӱдырамаш-влакын костюмышт гычат коеш. Вет лач Морко ден Провой велысе ӱдырамаш-влак гына шарпаным упшалыт. А теве Ярамарий кундемысе марий-влак, преданий почеш, Яранск могырым толыныт.
Мемнан кугезына-влак кужу жап Юл Булгар царствын кумдыкыштыжо иленыт, а 1445 ий гыч 1552 ий марте Озаҥ ханствын кид йымалныже лийыныт. Но тыгодымак олыкмарий-влак шкешотан автономий дене иленыт. Нунын кугозашт лийын. Нуным вес семынже старейшина але изирак князь манаш лиеш.
Варасе илыш нерген кӱчыкын гына каласкалем. 1552 ий октябрьыште Озаҥ ханство Руш кугыжанышлан сеҥалтын, сандене марий-влакат Московийын кид йымакыже логалыныт. Но кугезына-влак эрыкым йӧратыше да аклен моштышо лийыныт. Садланак дыр Черемис сар кумло ий шуйнен. Степан Разинын войскаштыжат, Емельян Пугачевын калык армийыштыжат марий-влак моткоч шукын лийыныт. Поснак чолган Шале, Морко, Арын да Кораксола кундемласе марий-влак руш кугыжа ваштареш шогеныт.
— Амалже могай лийын? Вет тысе марий-влак помещик кид йымалне лийын огытыл, чыланат общине дене иленыт. Коклаштышт ялын старостыжым ойыреныт да чыла йодышым ял погынышто каҥашеныт…
— Чыла тиде чын. Но кугыжаныш кучем шке законжо дене калыкым чотак ишыктылын. Мутлан, XVII курым мучашлан инородец-влак коклаште чыла сословийым пытареныт. Ондак марий-влак коклаште, тыгодымак Морко кундемыштат, мурзажат, тарханжат лийыныт гын, вара чылан кресаньыкыш савырненыт. Тидыже нуным сырыктыде кертын огыл, вет ончычшо калыкыште эн пагалыме еҥ лийыныт. Теве тылат восстанийлан амал. Весе. Рекрут набор калыклан кугу ойгым конден. Тудо жапыште кӧм салтакыш налыныт гын, мӧҥгеш пеш шагалынже пӧртылыныт. А толшыжо черле але чолак лийыныт. Яллаштат поянрак-влак шке шочшыштым рекрут набор деч арален кодаш тыршеныт да олмешышт йорло еш гыч лекше рвезе-влакым колтылыныт. Южо йорло ешлан 2-3 эргым салтакыш колташ верештын. Тыгайже Морко велыштат вашлиялтын. Тидат калыкын чонышкыжо витен. Адакшым самодержавийын политикыжак инородец-влакым, марий-влакымат, калык семын пытарымашке виктаралтын улмаш.
— Кугыжан годсо южо шанчызын палемдымыж почеш, марий калык XX курымын икымше пелыштыже пытышаш улмаш. Но калыкна садак илен лектын. Тыгодымак шке йылмыжымат, тӱвыражымат, йӱлажымат арален коден кертын.
— Кертын! Калыкнан кӧргӧ вийже пеҥгыде. Адакшым 1917 ийысе Февраль ден Октябрь революций-влак тудлан вияҥашыже корным почыныт. Кугыжан жапыште марий калыкна йӧсын илен. Но илен моштышыжо купеч радамышкат логалыныт, туныктышыланат пашам ыштеныт. А шукынжо садак мерчен иленыт. Чын палемдышыч, руш интеллигенцийын представительже-влакын шонымышт почеш, XX курым кыдаллан марий калык тӱвыт йомшаш улмаш. Тидын шотышто Озаҥыште пашам ыштыше врач, медицине доктор М.Ф.Кандаратскийын 1889-ше ийыште савыкталтше «Признаки вымирания луговых черемис Казанской губернии» статьяштыже палемден кодымыжо пеш лач ончыкта: «Черемис калык пеш начарын ила. А ончыкылыкшо эшеат ударак…». Умбакыже тудо шке статьяштыже марий калыкын лапка интеллектше, начар илышыже, уда кочкышыж ден сын-кунжо нерген шонкален да калык семын эркын пытен толмыж нерген возен. Тудын шонымыж почеш, рушла ойлаш да лудаш-возаш туныктымаш, тыгак шем рокан мландыш илаш кусарымаш гына марий калыкым пытен толмо деч утарен кертын. Но илыш вес семын савыралын. 1917 ийысе Октябрь революций чыла вашталтен: марий калыкым пычкемыш гыч луктын, а автономийым пуымыж дене вияҥаш тӱҥалаш йӧным ыштен. Лач тудлан кӧра таче ме шочмо йылмына дене лӱдде-вожылде мутланена, тӱвыранам вияҥдена.
— Марий автономий деч посна Морко районжат ок шоч ыле вет.
— Морко район 1924 ий 28 августышто ышталтын. А Марий автономный областьым ыштыме шотышто 436-шо №-ан Декретым Всероссийский Рӱдӧ Исполнительный Комитетын председательже М.И.Калинин ден Калык Комиссар-влак Советын председательже В.И.Ульянов-Ленин 1920 ий 4 ноябрьыште подписатленыт. Лач тиде Декретлан кӧра калыкна шке шочмо йылмыжым, ойыртемалтше тӱвыражым да йӱлажым аралаш да вияҥдаш тӱҥалын. Лач тудлан кӧра ме таче мартеат калык семын аралалт кодынна. Но автономий куштылгын шочын огыл. Тудын верч чолга марий-влаклан ятыр кучедалашышт пернен. Нунын нергенат таче каласен кодыман. Эн кугу надырым С.А.Черняков, В.А.Мухин, И.П.Петров, Н.А.Алексеев, М.М.Товашов, А.Ф.Кудряшов пыштеныт.
Но автономийым ыштыме деч ончыч мемнан кундемна изиш гына Урало-Волжский (Идель-Урал) штатыш пурталтын огыл. Тыгайжым 1917 ий 16 ноябрьыште Уфаште тюрк-татар мусульман-влакын Национальный собранийже ыштынеже улмаш. Саде штатыш Озаҥ, Уфа, Вятка, Оренбург, Самара губернийласе, тыгак Марий мландат логалшаш ыле. Но РСФСР Наркомнацын Декретше почеш, 1918 ий 22 мартыште Татар-Башкир Республикым официально увертарымылан кӧра тиде кугу штат чумырген шуын огыл. Тюрк-татар чолгаеҥ-влак чот тӧченыт гынат, Марий кундемна тушко пурталтын огыл. Эше 1917 ий мартыштак марий калык толкын илышым уэмдыме пашам тӱҥалын. Тиде толкын Мари Ушем, Мари Волос Каҥаш, Мари Погынымаш, Черемисская секция маналтын. Нунын шонымашышт тыгай лийын: национальный школ-влакым почаш, марий йылмым кучылтмым шарен колташ, эмлымвер ден тоштер-влакым почедаш. Тыгак чимарий йӱлам вияҥдаш, марий национальный воинский подразделений-влакым ышташ. Тиде пашашке пӱтынь мер калык ушнен. Каласаш кӱлеш, 1918 ий январь марте чыла мероприятий Марий калыкын Икымше Всероссийский погынжын (Бирск, 1917 ий июль) резолюцийже почеш илышыш пурталтыныт. Петроградыште эртыше Октябрь революций тӱҥалтыш жапыште марий толкынлан ны чаракым, ны полышым пуэн огыл. Вет тунам нигӧат саде событийым шотыш налын огыл. 1918 ий январь марте марий чолгаеҥ-влак шке выступленийыштышт калыклан эрык ден правам пуымыжлан 1917 ийысе Февраль революцийым моктеныт. Эше иктым палемдыман: марий калык толкынын ик документыштыжат кугыжаныш кучемым вооруженный революций полшымо дене руалташ кӱлмӧ нерген ойлалтын огыл. Вет Февраль революцийын лектышыже марий калыклан тӱвыт келшен.
Татар ден Башкир калык-влакын автономийым налмекышт, марий-шамычат автономийым ыштыме нерген шонаш да вигак документым ямдылаш тӱҥалыныт. Кугу паша ышталтын. Но 1920 ий шыже марте чыла ямде лийын, автономий нерген Декретыш кидпалым пышташ веле кодын. Тидыже 4 ноябрьыште ышталтын.
— Тылеч вара Марий автономный областьыштына район-влакымат почаш жап шуын?
— Ондак район огыл, а Морко кантон ышталтын. Тушко Кумыжъял, Морко, Шеҥше да Сотнур волость кундем пурталтыныт. 1925 ий 1 январьлан тушто 42 тӱжем утларак еҥ илен, 80 процентше марий лийын. Оҥайлан таҥастараш гын, таче кечылан районыштына 81 процент марий ила. Кантонышто 11 села да 151 ял лийын. «Красный Стекловар» завод да ялозанлык кок артель пашам ыштеныт. Чумыр калык гыч ик процентше гына заводышто тыршен, молышт чыланат мланде пашам шуктеныт. Тыгодымак моткоч шукын мукшым кученыт, адакшым кустарный промышленность виян лийын.
Кантонышто 1925 ий 1 январьлан икымше ступенян 32 школ шотлалтын. Тушто 1816 йоча тунемын, 46 туныктышо лийын. А Моркышто да Арыныште шымияш школ улмаш. Тушто 428 ӱдыр-рвезе тунемын, 13 еҥ туныктен. Тыгак Моркышто йочапӧрт, ик библиотеке,16 лӱдмо-пӧрт (изба-читальня) да ик клуб лийыныт.
Тазалык аралыме шотышто улыжат Моркышто ик эмлымвер пашам ыштен. Тушто 22 койко лийын. Арыныште да Шеҥшыште фельдшер пункт-влак пашам ыштеныт.
Морко мландым чынжымак «талант памаш» манаш лиеш. Ме, Морко мландын кызытсе шочшыжо-влак, марий сылнымутын классикше С.Г.Чавайн, Н.С.Мухин, поэт-влак В.В.Крылов, В.И.Осипов-Ярча, СССР Сталинский премийын лауреатше Н.И.Казаков, краевед-шанчыеҥ М.Н.Янтемир, этнограф Т.Е.Евсеев, экономист Е.П.Ермаков, Совет Ушемын Геройжо-влак В.И.Соловьев, Н.П.Павлов, Х.Х.Хасанов, З.А.Краснов, кугыжаныш деятель-влак И.П.Петров, В.А.Мухин да ятыр моло денат кугешнен кертына. Ӱшаныме шуэш, Морко кундемна ончыкыжымат тыгаяк куатле да яндар памаш шӱлышан кодеш.
Александр Петров мутланен
Снимкыште: Е.П.Кузьмин
