Кугу Отечественный сарыште лийше, тушто эл верч геройла кредалше-влак ончылно ме вуйнам савена. Нунын подвигышт нерген шуко ойленна, ойлена, пытартыш жапыште тылыште тыршыше-шамычын фронтлан нимучашдыме полышышт нергенат каласкалена. Тидын деч посна эше пленыш логалше-влакат лийыныт. Но жап нунын нерген йӧршеш нимат ойлен огытыл, эсогыл тушто лиймым намыслан шотленыт.
А вет нунат кумылын але повестке почеш, сарыш элнам аралаш шонен каеныт. Пӱрымашыже гына кажныжын тӱрлӧ. Мыняр салтак пленыштак колен, таче кече мартеат пале огыл, но 4 гыч 6 миллион марте манын ойлат. Марий Эл гычат шагалын огыл пленыште лийыныт.
Таче мутем орландарымым чытен лекше да умбакыже шочмо элна верч шогышо Л.Васюков нерген. Тудын возен кодымыж гоч концлагерьыште мо ышталтмым, немыч-влакын индырымышт нерген мыняр-гынат пален налын кертына.
Л.Васюковын рушла возымо рукописьшым ӱдыржӧ Людмила Леонидовна Стрельникова пуэн.
Сар деч вара Л.Васюков ятыр вере вуйшиймашымат возен. Но шукыж годым тудым предательлан манын шотленыт.
Вуйшиймаш
– Мый, Леонид Пайметович Васюков, 1922 ийыште Марий АССР Сотнур район Корамас сельсовет, Чодраял ялеш шочынам. 1930-1940 ийлаште, Сотнурысо кыдалаш школ деч вара, Йошкар-Олаште МАССР Наркомпросс пеленысе школышто туныктышо-влакым немыч йылмылан ямдылыме 10 тылзаш курсышто тунемынам. Йошкар Армийыш налмешкышт, Корамас шымияш школышто немыч йылмым туныктенам. 1940 ий 2 ноябрьыште Йошкар Армийыш каенам. 128-ше стрелковый дивизийыш пурышо 343-шо стрелковый полкын икымше батальоныштыжо учебный ротын икымше взводшын икымше отделенийыштыже ончыч Латвий ССР-ысе Мадона олаште, а вара Литва ССР-ысе Калварий олаште служитленам.
1941 ий 26 июньышто немыч-влакын кидышкышт, пленыш, логалынам. Конвой дене мемнам Сувалки олаште военнопленный-шамычлан ямдылыме лагерьыш наҥгаеныт.
Шўжаржын каласкалымыж почеш, Л.Васюков Литвасе уржа пасушто окруженийыш логалын. Икымше кечын дивизий гыч ятыр еҥ кредалмаште вуйжым пыштен. А кок тӱжем наре еҥ боеприпас деч посна кодын. Пеленышт улшо пуйто боеприпасан чыла яшлык яра лийын. Тыге нуно пленыш логалыныт.
Военнопленный-влакын лагерьышт (Сувалки)
Лагерь ола деч 400-500 метр ӧрдыжтӧ лийын, йырым-йыр кӱртньывоштыр дене авырыме. Шӱрым (150 грамм вӱд, 3-4 пырче шўраш), киндым (цвелым, шӱйшӧ, киндылат ок кой) пуэныт, кыреныт, немыч йылмым палыдыме военнопленный-влакым тӱрлӧ семын мыскыленыт. Явыген пытыше-влак мланде йымалне шке ыштыме рожышто иленна.
Лагерьыште немыч-влакын совет военнопленный-шамычым орландарымыштым, индырымыштым ужын, мыйын ушышкем могай шонымаш пурен: «Ончыкшым мыланем, немыч йылмым палышылан, кусарен моштымем дене лагерьыште да паша командылаште совет военнопленный-влакым утыждене кырыме, орландарыме деч кеч изиш утараш, тыгак немыч милитаризм ваштареш кучедалаш (пленный-влак коклаште пропаганде да агитаций йӧн дене мемнан совет армийын сеҥаш лийдыме да тудын виян улмыж нерген каласкалаш) йєнем лиеш гын, тыге шкенан-влаклан пайдам конден кертам».
1941 ий ала сентябрь, ала октябрь тылзыште мемнам, военнопленный-шамычым, иктаж 2000 еҥым, Берген-Бельзен (сталаг XI-C) лагерьыш наҥгаеныт. Тудыжо Германийын Йӱдвел ужашыштыже верланен. Чыланам рат ден шогалтен, немыч кусарыше йодын: «Кє тендан коклаште немычла лудын, возен мошта, строй гыч лекташ!» Мый да эше иктаж 11 еҥ лектынна. Мемнам ротыш колтеныт. Тудыжо, векат, порядкым эскерыме, тергыме, продуктым пуымо да пашаш колтымо дене кылдалтын.
Мый тылзе, можыч, шукыракат, военнопленный-влакын ик ротыштышт пашам ыштенам. Кажне ротышто командир – немыч унтер-офицер. Мый тудын ойлымыжым кусаренам. Мутлан, лагерь зоным жапыштыже йытыраяш, арулыкышто кучаш, эрыкташ, кунам продуктым пуаш… Кусарыше веле огыл лийынам, шкежат моло дене пырляк пашам ыштенам.
Вара мыйым кусарышыланак вургем (вещевой) складыш колтеныт. Туштыжо шинель, пиджак, колодко-влак, военнопленный-шамычлан тиф чер дене, кылмен да кыралтын колышо военнопленный-влак деч кудаш налме йолчием, вургем, эше тошто немыч униформо лийыныт. Вургем складыште мый да эше икмыняр пленный дизинфицироватлыме да мушмо вургемым оптеденна. Варажым, иктаж 9 тылзе гыч, мыйым Берген-Бельзен лагерьысе лазаретын прачечныйышкыже кусареныт. Тушто мый моло-влак дене пырля вургемым мушкеденам, кўлеш годым ефрейторын кўштымыжым кусаренам. Варажым штрафной пашаче командылаштат (Люндон ял, 35-01 паша командын номерже), Родевальд (35-01), Вюктен (34-18) кусарыше семын кӱлеш лийынам.
Икманаш, Берген-Бельзен лагерьыштат, моло паша командылаштат мый кусарыше сомылым шуктенам, тыгодым моло военнопленный-влак дене чыла пырля ыштенна. Пленыште мый моло дене иктєр лийынам, сандене военнопленный-шамыч мыйым пагаленыт. Паша командылаште эреак антифашистский пропагандым вӱденам, немыч-влакым совет армийын шалатен кертмышт нерген ӱшанлын каласкаленам, совет армийын наступленийже нерген увертаренам. Тыге пленный-шамыч шкенан армий верч куаненыт. Теве молан плен гыч утаралтмекышт, мый совет граждан-влакын да военнопленный-шамычын сборный пунктыштышт, тушко эреак толшо моло совет военнопленный-влак коклаште пагалымашым суленам.
Кусарыше семын, тыгак мыйын идеологический антифашист пашам нерген те Берген-Бельзен лагерьын паша командыштыже улшо военнопленный-влак деч йодыштын пален налын кертыда.
Кусарышын пашаже
1942 ийыште мый Берген-Бельзен лагерьын лазаретыштыже военнопленный Николай Яковлевич Головородько (Полтавский область, Градижский район гыч, ала Гридижска ола, Рублевский урем) дене, тудо лазаретыште фельдшерлан ыштен, палыме лийынам. Николай Яковлевич мыйым лагерьысе антифашистский подпольный организацийыш ушнаш кумылаҥден.
Мутат уке, чылажат шолып ышталтын:
а) шкенан армийын, Совет Ушемын виян улмыжо да се‰аш лийдымыж нерген военнопленный-влак коклаште эреак каласкалаш;
б) РОА-н (Российский освободительный армийын) улмо шоя пропагандыж нерген умылтараш. Шонымашыже – военнопленный-влакын тиде армийыш ушнаш шонымо кумылыштым шєраш;
в) кеч-могай пашам ыштыме годым саботажым ышташ;
г) немыч плен гыч пленный-влакым куржаш тараташ.
Тыгай мероприятий, антифашистский паша нерген военнопленный-влак коклаште подпольный организацийын членже-шамыч улмо годым мутланенна. Мый, Головородько, Якимов, Григорьев (фамилийжым раш ом шарне, Куйбышевский обкомын пропаганде да агитацийжын ончычсо пашаеҥже), Перевушкин (летчик), Кузнецов, Трофимов (Белостан гыч) да молат лийынна. Мыланем эше англичан-американ листовко-влакым кусараш логалын. Берген-Бельзен лагерьысе военнопленный-влак кокласе антифашистский подпольный организаций нерген отчётым Фалингбостел оласе совет граждан ден военнопленный-влакын сборный пунктыштышт возымо. Мемнан лагерь деч мӱндырнє огыл Фалингстбостел лагерь верланен.
1943 ий февральыште антифашистский выступленийлан, совет армийын Сталинградым утарыме лӱмеш куанымем дене «Интернационалым» мурымемлан, тыгак военнопленный-влаклан шолтымо шўрым Совет Ушемыште сӧснат огеш коч манмылан мыйым 21 суткалан карцерыш петыреныт. Варажым штрафной паша командыш колташ лийыныт.
Мыйым ик немыч офицер йодыштын. Тудыжым пленыште лийме жапыште, 1941 ий октябрь гыч 1943 ий февраль марте, ик ганат ужын омыл. Анкетым возымо, лўмнерем, шочмо верысе адресым палемдыме деч вара молан «Интернационалым» муренат манын йодын. Потомушто «Интернационал» мурым тунеммем годымак паленам, сандене муренам» вашештенам. Шӱр нергенат чыным веле ойленам. Шкеат паледа, эрыктыдыме ушмен ден коншудо гыч ямдылыме шӱрым огыт коч.
Е.Эшкинина ямдылен
Умбакыже лиеш
