ЙӰЛА МАРИЙ ЙӰЛА

Ончылно — Лопка Семык!

Кугезына-влакын ик эн йӧратыме пайремышт — Семык ден Лышташ кугарня — тоштыеҥым уштымо дене кылдалтыныт. Садлан Семык деч ончыч шошымсо кумалтыш аҥа петыралтеш. Пайрем, кечыла вӱргече деч шым арня эртымеке, вӱргечын, тений 12 июньышто пура. А лышташ кугарня — 14-шыште. Южо кундемыште Семык изарнян толеш. Лышташ кугарнянже рвезе калык вӱдышкӧ пеледышым, лышташым мужыраҥашлан кышкеныт, мужедыныт. Кугу ийготан-влак шопке, тополь лышташым мландыш йӱдвоштлан уреныт. Тыге нуно ӱмырын кужытшым пален налаш тыршеныт.

Семык годым тоштыеҥ-влакым уштат, Агавайрем Юмылан да Поро Ош Кугу Юмылан вуйым сават. Тоштыеҥ-влак деч илаш сай  йӧным ышташ йодыт. Агавайрем Юмо деч ӱден кодымо шурнылан аралтышым Поро Ош Кугу Юмо деч илышыште ласкалыкым, шулыкым, перкем да серлагышым йодын кумалыт.

Семык — марий калыкын кӱчык пагытысе каныш жапшылан логалеш.  Шошо агам пытарымеке, шудо солаш тӱҥалмешке, ты жап лектеш. Кушкыжмын мончаш олтеныт. Мончаш пураш тоштыеҥым ӱжыныт: шерышт  темже, могырышт каныже манын ойленыт, шкаланышт шулык ден вий-куатым йодыныт.

Вӱргечын эрден-эрак коҥгаш олтеныт, мелнам кӱештыныт, сортам пӱтырен ямдыленыт. Палышыже кызытат тыгак ышта. Ӱстембаке пайрем чесым погыман, пура-шорвам шындыман. Саска сортам чӱктымеке, суртоза Ош Кугу Юмылан пелешта.

Пелештыме мут:

 «Поро Ош Кугу Юмо! Таче  — Семык пайрем. Мончаште мушкылтын, яндар вӱд дене чывылталтын, ару ош вургемым чиен, мелнам кӱэштын, пурам шуктен, ший оксам шӱялтен, саска сортам пӱтырен, вий-куатым, пеҥгыде тазалыкым, тыныслыкым, порым йодын кумал шогена. Вес тӱнян озаже тоштыеҥ-влакым Семык пайремыш йӱаш-кочкаш мемнан деке колто, суратым почылтаре.

Поро кугезына, тоштыеҥ-влак, таче ынде тендан кечыда толын шуын. Улмаштыда Ош кугу Юмо дене икоян лийза. Шужо теве тыланда саска сорта. Ала йӱд омыдам, ала кечывал пашадам, ала кумылдам коденна, ала тендан ончылно касарыдыме сулыкна уло. Шке кӱсыннам саска сорта дене, мелна кышыл дене сулена.

Шужо теве тыланда саска сорта, шокшо шӱр, чай, кинде, мелна, пура, муно, шӧр-йӧрвар, шыл-йӧрвар, кол-йӧрвар. Ожнысо семынак лыкын-лукын кадыргалын, куштен-мурен, йӱын-кочкын коштса. Сийлан моштен огынал гын, сулыкыш ида пурто.  Шокшо шӱржымат ала жапше годым пукшен кертын огынал, шокшо чайжымат ала йӱктен огынал, шкенан кӱсыным саска сорта дене, тичмаш мелна кышыл дене, муно дене сулена. Йӱза-кочса чылан пырля, чылаландат вер ситыже, кӱмыж-совла ден кинде-шинчал ситышт. Теммеш кочде-йӱде ида кай. Мыланна сай, таза лияш, пиалан илаш йӧным ыштыза.  Эре Кугече Кугу Юмын помышыштыжо — узьмакыште — верым айлыза.

Ош Кугу Юмо, Тыйын полшымет дене шошо ага эртен кайыш. Мландым куралын, шурным ӱдышна. Лекше озымын вожшым кумдам ыште, кыдалжым пеҥгыдемде, мучашыжым ший полдыш гай шолдырам ыште. Леве йӱретым колто, ӱдымӧ пырчынам йӱшто дечат, шолем дечат, тӱтан мардеж дечат, уто шокшо дечат арале.

Ош Кугу Юмо-Суксо, вольыкым олык лапыш луктын колтышна. Ончен куштымо вольыкнам озыркан мардеж дечат, келге корем дечат, келге коремын лавыраж дечат, осал шинча дечат, осал йылме дечат, локтызо дечат, тушман дечат, тӱрлӧ каньысыр дечат, пире дечат, тӱрлӧ кӱчан янлык дечат арале. Кочмо шудыжым, йӱмӧ вӱдшым аш ыште, явыкшым коям, исыржым тӱжым ыште. Тӱрло вольык дене мемнам йывыртыкте, вольык перкем пуэн шого.

Ош Кугу Юмо-Пӱрышӧ! Киндым кӱктен шуктымеке, кудо еш дене каҥашен, аҥа воктеке миен шогалын, тӱредаш тӱҥалаш, кормыж гыч кылтам, кылта гыч копнам, копна гыч идым кӧргӧ каваным ышташ, тичмаш киндым йомдарыде, клатыш пуртен поген пышташ полшо. Поро Ош Кугу Юмо! Атышӧрым темыме чыла сийлан перкем пу. Угиндым кӱктен, шужен толшым темен колташ, йодын толшылан пуэн колташ, кугыжалан пуышашлыкым тӧрлен, родо-шочшо-влак дене, 77 таҥ дене кочкын-йӱаш пытарыдыме перкем пу.

Ош Кугу Юмо! Тый дечет мӱкш перкем йодына. Ош Кугу Юмо, мӱкшын шулдыржым вияным ыште, чоҥештен коштмыж годым сай пеледыш-влак дене ваш ыште. Сурт-пече кӧргыштына омартанам шогалтенна. Омарта кӧргӧ мӱкшнам йӱр, шолем дечын, шукш, копшанге дечын арале, кудывечышкына чоҥештен лектын, пӱтырналтын модаш пӱрӧ. Шыштыжым пунчалын, Тыланет, Ош Кугу Юмо, ший сортам пӱтырен чӱктена. Кугыжанышлан пуышашым тӧрлен, тудын деч кодшыж дене родо-шочшо-шамыч,77 таҥ дене кочкын-йӱын илаш, пытыдыме мӱй перкем пуаш йодына. Кумал шогымына алал лийже.

Ош Кугу Юмо, чодыра аланыштет тул, шем рывыжет, лоптыра чапан мераҥет, лаштыра почан урет, писе луйет, ажен кудалыштше шордет, моло тӱрлӧ янлык-кайыкет улыт. Чыла янлык перкем мыланна ваш кондо, чыла янлык-кайык перке дене мемнам йывыртыкте. Кумал шогымына алал лийже.  

Поро Ош Кугу Юмо! Чыла тӱрлӧ шурно дене, вольык дене, янлык дене, кайык дене, кол дене, ӱй дене, мӱй дене, чыла тӱрлӧ сату дене пазарыш лектын кошташ полшо, шкаланнат, кычкен коштмо имньына-влакланат тазалыкым пу. Сатум ужалаш-налаш машина дене лектына гын, машинана пудыргыдымо лийже. Сатум сайын ужален колташ мыланна уш-акылым, оптен ямдылыме сатуланна перкем пу. Тӱрлӧ-тӱрлӧ каньысыр деч саклен арале. Кугыжалан пуышаш-налшашым чыла тӧрлатен, тудын деч кодшыж дене родо-шочшо-шамыч дене, 77 таҥ дене пырля илаш кочкын-йӱын пытарыдыме шийвундо перкем пуэн шого.

Ош Кугу Юмо! Пылвомыш тӱтыратым ӱлыкӧ волто, мланде тӱтыратым кӱшкӧ кӱзыктӧ, мӱндыр тӱтыражым лишке кондо, кум тӱтыра коклаште ӱдымӧ киндылан перкем, умыр мардежым, тыныслыкым конден шого. Эр кече гай волгалтын, вараксим гай вычыматен, теҥыз гай темын, порсын гай ӱмыр курымым шуен, ото гай койышланен, курык гай кугешнен илаш полшо. Кумалмына алал лийже!

Ош Кугу Юмо-Пӱрышӧ! Шочшыланат пеҥгыде уш-аклым, каван гай капкылым пуэн, умла гай овартен, эр тӱтыра гай сай нӧлталтын, шушо кинде гай пеҥгыдемын кушкаш поро пӱрымашым пу. Ыштышнамат ушан-акыланым ыштенат, вольыкланат вийым пуэнат, мландым курал-тырмалаш, шурным ӱдаш полшенат, алал йӧратен лийже. Ме укш мучаш, шикш йымал рвезе калык улына, ала ончыл каласышашым шеҥгелан каласышна, ала шеҥгелан каласышашыжым ончылан каласышна, Ош Кугу Юмо, чылажымат шке виктаре ынде, тиде чоным почын кумалмынам йӧратенак нал!

 Ош Кугу Юмо! Саска сортатым чӱктена, тичмаш мелнатым шындена, тичмаш кинде-шинчалым пыштена, йӧртан нал. Йоҥылыш пашана лийын гын, серлагышым ыште. Поро Ош Кугу Юмо, йӱлатым тӱрыс шукташ тыршена, пуымо мутнам шуктен илаш полшо. Ош Кугу Юмо, тый дечет кӱч кутышат сита, утыжо шке денетак кодшо, кӧн уке, тудлан лийже. Пелештымына алал, йӧратен лийже!

Ужатыме пагытыште

Изарнян эрдене самовар дене шокшо чайым шындат. Ӱстембаке чевер чесым погымеке, саска сортам чӱктат, тоштыеҥым уштат да вес гана марте ужатен колтат. Кугезына-влак Семык пайремым пеш кумдан эртареныт, санденак тудым Лопка Семык маныныт. Тудо кеҥежымсе эн кужу волгыдо пагытлан логалеш.  Семыклан родо-тукым деке унала кинде дене коштыныт, узыпкамат пукшеныт.  А киндым, узыпкам авызлаш пошкудо-шамычымат ӱжыныт.

Кастене самырык-влак тӱшкан погынымо верыш чумыргеныт. Модыныт, гармонь почеш муреныт, куштеныт. Лач ты пагытыштак рвезе-влакым салтакыш наҥгаеныт. Сандене ӱдыр-влак ужатыме рвезе-шамычлан солыкым тӱрлен ямдыленыт. Ты пагытыште сӱанымат шукын эртареныт.

Семык — марий калыкнан кумылжо кӱшкӧ нӧлталтме пайрем. Пуйто Шӱдыр Аваже чолга шинчаж дене тиде кумылжым канде кававомыш марте нӧлта. Тылзе Аваже шке весела чурийже дене калыкнам йывыртыкта, а Ош Кече Аваже шӱм-чонжым, кап-кылжым ырыкта.  

 Марий Юмыйула ушем вуйлатыше, онаеҥ Василий Смирнов ден Кужэҥер район гыч онаеҥ Вячеслав Актуганов ямдыленыт.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий