ПАТЫРЛЫК

Имне терыш шинче да поранеш йомо…

…Ачам котомкашкыже киндым пыштыш. Пеленже паккӱзым нале. Чеверласымыж годым мыйым кидышкыже нале, кӱшкыла нӧлталын пелештыш: «Кугу лий да мыйым вучо». Очыни, ӱшан дене каласыш, пӧртылам манын…  А уремыште поран лӱшка – 1942 ий 3 мартысе шучко поран. Чыланат кодыл лекна. Авамын кидыштыже – Вова шольым. Ме Роза шӱжарем дене авамын йолышкыжо пызнен шогалынна. Ачам котомкам нале, имне терыш шинче да поранеш йомо…

Йомо курымешлан. Тетла мый тудын нерген нимом ом шарне. Но кодыл лекме тиде сӱрет ӱмырешлан ушешем кодын да шӱм-чонем шӱлыкаҥден, темден корштарен. Конешне, тунам, йоча годым, ачамын сарыште улмыжым ме пален огынал, санденак шӱжарем дене тудым пашаштыже кычалынна. Дотово йокрокланенна… Шӱжаремже гын ачамым эр-кас эре вучен да, вучен шуктыдеак, школ кудывечысе пу сорымла ӱмбалан мален колтен. Авамын мутшо почеш, ачам кеҥежым толшаш. Окнаш ончен, ме кумытынат йӱр вашкерак, веселарак йӱржӧ да писынрак йоген пытыже манын шоненна. Вара гына чыла йырваш кошка, кеҥеж толеш да ачайнат. Кеҥежше тольо, но ачана олмеш – похоронко гына. Авам утен каен шортеш, тудым ончен, меат. Ачамын колымыжлан авам ӱшанен кертын огыл, санденак мужедше декат коштын, ӱшанен илен. Кузе уке гын? Вет авамлан улыжат 29 ий утла лийын. Тыгай самырыкак кум йочан тулык вате лиймыже кӧн шуэш? Мыланем улыжат вич ият пеле лийын, шӱжаремлан – кум ият пеле, а шольылан – идалык да ныл тылзе…

Ачам нерген шарналтымем годым кажне гана ушыштем, паледа, могай йодыш-шамыч шочыныт? Молан сар тӱҥалтыштак тынар шуко красноармеец вигак пленыш логалын? Молан вигак тынар шуко калык пытен?

Аралалт кодшо документлам шергалаш гын, ачам, Василий Васильевич Соколов, 1909 ий 10 январьыште Йошкар-Ола район Какшансола ялыште шочын. Ончыч Краснококшайск педагогический техникум пеленысе I ступенян опытно-показательный школым тунем лектын, вара – Йошкар-Оласе педтехникумым. Звенигово районысо Исменца кресаньык молодёжь, Памар шымияш школлаште туныктышылан пашам ыштен, а 1934 ий гыч – Сотнур кыдалаш школышто. 1939 ийыште заочно учительский институтым тунем пытарен, Сотнур РОНО-што инспекторланат пашам ыштен шуктен. Образованийже дене тудо биолог улмаш, но шке жапшылан моткочак кугу грамотан, шуко палыше да талантан лийын: сӱретче, фотограф, музыкант (гармоньым шоктен). Но 1942 ий 3 мартыште паша гыч каен – Сотнур районысо военный комиссариат тудым Йошкар армийыш налын.

Илен-толын, ачам нерген шонымаш келгемын да келгемын веле. Ятыр ий эртен гынат, тудым ужатыме тат шинчаончылнем  чӱчкыдынрак сӱретлалтын. Тыге мый илышыж нерген пырчын-пырчын материалым погаш тӱҥалынам. (Варажым «Моим потомкам» книгам шочын). Ачамын колымыж нерген увертарыше похоронко аралалт кодын огыл, сандене эн ончычак Волжский районысо военный комиссариатыш йодмашым возенам. Но тушеч возымем Моркысыш колтеныт. Тыштыже Кугу Отечественный сарыште вуйым пыштыше салтак-влак нерген архив данный-шамыч аралалтыныт улмаш.

Морко райвоенкомат гыч мылам машинке дене печатлыман извещений толын. Тушто теве мом возеныт. Ачамым, 922-шо стелковый полкын рядовойжым, 1942 ий 21 майыште пуштыныт, а тоенытше Ленинград область Мгинский район Вотолино ял тураште. Киров районын картыштыже тыгай ял палемдалтын огыл, но тыгакракак йоҥгалтше – Войтолово – уло. Вотолино ялым кычалаш тӱҥальым, но Мгинск районысо  калыкын да администраций пашаеҥ-влакын ойлымышт почеш, тыгай ялже районышто лийынжат огыл. Але вара Морко райвоенкоматын пашаеҥже ялым лӱмым возымо годым йоҥылышым ыштен?

Икмыняр жап гыч Киров горвоенком увертарен: ачамын фамилийжым Киров областьыште колышо да тойымо-влакын спискышкышт пуртымо, но колышо салтак-шамычын капышт гыч мо кодшыжым Войтолово гыч Мга посёлкысо гражданский шӱгарлаш тоеныт. Варажым ешареныт: ачамын фамилийжым 1987 ий 9 май вашеш мемориал плиташте палемдыме.

Мга посёлкыш миенам. 1987 ий июньышто шольым да тудын Сергей эргыж денат тушто лийынна, мемориал оҥа ӱмбаке пеледышым пыштенна… Кычал муынам, ынде чонлан ласка лийшаш веле, но уке. Содыки ял лӱм-влак чоным пудыратылыныт, вет нуныжо келшен огыт тол. Тыге 1981 да 2000 ийлаште мый уэш Морко военкоматыш йодмашым возенам. Увер-дубликатын ксерокопийыштыже адакат палемдалтын: ачамым Мгинский район Вотолино ялыште тойымо.

Ынде 2000 ийыште Россий Обороно министерствын Рӱдӧ архивышкыже йодмашым пуэнам. Совет Армийын сержантше да салтакше-влак шотышто учёт документ почеш, ачам – стрелок, Йӱдвел-Касвел фронтысо 53-шо армийын 250 стрелковый дивизийжын рядовойжо – 1942 ий 22 майыште Ленинград область (кызыт – Новгород) Демянский районышто (Мгинскийыште огыл!) колен. А тоенытше чодыраште, Демянский район Заборовье ял деч йӱдвекылаже. Варажым колышо салтак-влакын лулегыштым Заборовьесе иза-шольо шӱгар гыч Ильинский ял шотан илемысе Вотолино ялыште верланыше салтак-влакын шӱгарлашкышт тоеныт. Тиде спискыште ачамже  2278 номер дене палемдалтын. Морко военкомат «21 май» возен гын, тыште «22 май» серыме. Тидыжым тыге умылтараш лиеш, очыни: 1942 ий 21 майыште ачамын колымо кечыже, а 1942 ий 22 майыштыже тудым тоеныт. Мый уэш Морко райвоенкомат деч умылтараш йодынам. Тушто мылам 922-шо стрелковый полкын штабше гыч толшо уверын датыже раш пале огыл (13.07.1942 ийысыла чучеш, молан манаш ксерокопийыште тудым пӱчмӧ) ксерокопийжым пуэныт. Документыште тыге возымо:

«Красноармеец Соколов Василий Васильевич был убит 21 мая 1942 года, похоронен лес 800 метров юго-восточнее дер.Вотолино Демянского р-на Ленинградской обл.

Командир части 922 сп майор/Смирнов/

Военный комиссар 922 сп Бат. комиссар /Заплечный/»

2018 году мый ты районысо военный комиссариатыш кок гана йыҥгыртенам, вара саде извещенийын тичмаш ксерокопийжым йодын возенам. 922-шо стрелковый полкын адресшым документ гыч пален налынам – ППС № 813.

Чыла тидлан комментарият ок кӱл, шонем. Морко районысо военный комиссариатыште пашам ыштыше-влакын «кӱжгӱ коваштан» улмышт мыйым моткочак шӱлыкаҥденыт.

Но Интернет полшымо дене пален нальым: Заплечный фамилиянет полкын икымше стрелковый батальонжын батальон комиссарже лийын. Тидым шотыш налын, иктешлымашым ыштышым: ачам 1-ше стрелковый батальонышто лийын.

Обороно министерствын Рӱдӧ архивышкыже йодмаш дене лекмемат манмыла «казусан» лийын. Ончыч ачам гай фамилиян нерген справкым возен колтеныт, а тудыжо йӧршеш вес регионышто илен улмаш. Эше ик гана йодмашым серенам да справкыштым браковатлен мӧҥгеш колтенам. Варажым архивышкак йыҥгыртенам. Трубкам салтак-срочник налын да йодмашем кӱлеш инстанцийыш шукташак мутым пуэн…

Мыйже эре шоненам – содыки ачам мӧҥгына гыч лектын кайымеке, кушко логалын? Вигак фронтыш, действующий армийыш?

2011 ийыште мый Марий Эл Республикын военный комиссариатышкыже йодмашым возенам да вашмутым налынам.

1942 ий 5 мартыште ачамым 31-ше запасной стрелковый бригадыш колтеныт. Тудыжо Суслоҥгер посёлко кундемыште верланен улмаш. Рядовой стрелок гына лийын, сандене бригадын запасной стрелковый полкыштыжо тудым фронтлан ямдыленыт.

1942 ий 4 мартыште ачамын шольыжо Александр Васльевичымат армий радамыш налыныт. Ӱдыржын мутшо почеш, тудыжо Сурок посёлко воктене лийын.

Палемдыман, Суслоҥгер, Сурок посёлкыласе запасной да тунемме частьлаште телым 1941-1942 ийлаште моткоч йӧсӧ лийын улмаш: салтак-шамыч землянкыште иленыт, шужен да кылмен коленыт, черлан кӧра илышышт дене чеверласеныт. Авамын каласкалымыжым шарнем. Тудо ачамын шольыжын ватыж дене пырля марийышт деке миен коштыныт, кочкышым нумалыныт. Иза ден шольо кочдымылан кӧра вийдыме лийыныт. Авамын мутшо почеш, кӧлан иктат передачым огеш кондо – шужышо мӱшкырыштым шӱкшакым кышкыме верлаште темаш тыршеныт, тушто кочкышым кычалыныт. Нине лагерьлам шотыш кондаш К.Е.Ворошилов шкежак толын, маныт. Лач тудын приказше почеш икмыняр офицерымат лӱен пуштыныт манын ойленыт.

Моткоч кӱчык жапыште туныктымо деч вара, ачамым фронтыш колтеныт.

Чыла тидым пален налмеке, шольым пелештыш: «Сарын тулыштыжо «йоча чонын воспитательжылан» кузе чучын – ойлашат ок кӱл. Ачана гай койыш-шоктышан еҥ-влак айдемым пуштшо лийын огыт керт. Огыт мошто да ынешт пушт огыл – огытак керт».

Варажым ачам кушко логалын?  2001 ийыште Новгород область Демянский районысо военный комиссариатыш, тыгак Москосо 250-ше стрелковый дивизийын Ветеран-влак советышкышт серышым возенам.

Демянский районын военный комиссарже В.Верещако теве мом увертарен. 1942 ий майыште тиде кундемыште (ачамын колымо ийыштыжак да тылзынжак) 250-ше стрелковый дивизийын 381 колышо салтакшым, сержантшым да офицержым тойымо.

А теве 250-ше стрелковый дивизийын Ветеран-влак советыштын председательжын вашмутшо тыгай лийын: «… Дивизийын боевой корныж нерген материал гыч икмыняржым колтем… Ачада да ветеран-влак нерген поро да волгыдо шарнымашланда кугу тау… Кӧ ачадам лично пален, тыгай айдемым муын огынал. Пагален М.Бабаков».

250-ше стрелковый дивизийын боевой корныжо могайрак лийын? Тудын частьше-шамычым Владимир олаште формироватленыт да нуно Калинин фронтын командованийжын резервыштыже лийыныт. 1942 ий январь-апрельыште Ржев кундемыште кредалмаш-шамыч каеныт. 1942 ий 22 апрель гыч 3 май марте дивизий 250 километрым эртен да Йӱдвел-Касвел фронтын 53-шо армийжын составышкыже пурен. Новгород областьысе Демянск деч 32 километр наре кечывалвелкыла, Молвотицы посёлко деч эрвелышкыла верланен да 1 гыч 19 май марте наступленийлан ямдылалтын – 16-шо немыч армийын 100 тӱжеман группировкыжым, Демянск плацдармым, пытараш кӱлын. 1942 ий 20 да 22 майыште 916 да 922-шо полк-влак фашист кашак деч Вотолино ялым поген налаш тыршеныт, но, чаманен каласыман, кертын огытыл. Лач тунам пеш шуко мемнан салтак вуйым пыштен, нунын коклаште, векат, ачамат лийын. А вет тудлан улыжат 33 ий ыле, кок тылзат пеле гына кредалынжат шуктен.

250-ше стрелковый дивизийын боевой корныжым шымлыме годым «Йошкар Знамя орденан да II степенян Суворов орденан 250-ше Бобруйский стрелковый дивизий” Интернет-сайтым муынам. Тушто улшо Шарнымаш книгаште 918-ше, 922-шо, 926 (916)-шо стрелковый полклаште, 790-ше артиллерий полкышто да дивизийын моло подразделенийлаштыже кредалше-влакын лӱмыштым пуртымо. 922-шо стрелковый полкышто лийше да вуйым пыштыше-влак нерген лудаш тӱҥалмеке, ӧрде шым керт – спискыште мемнан Медведево (Йошкар-Ола), Морко да Волжский район гыч эн шукын коленыт, моло шым кундемже гыч ик-кок еҥ дене! Южын лӱмнерже ваштареш фотоат уло. Тиде спискыш, йодмем почеш, ачамат пурталтын. Тудо 1942 ий майыште колышо 194 красноармеец гыч иктыже лийын. А чумыр налмаште «Демянск котёл» кредалмаште Марий Эл гыч 86 еҥ вуйжым пыштен, чылан гаяк 20 гыч 22 майыште. Нуным Новгород область Демянск район Вотолино ялысе иза-шольо шӱгарлашке тойымо. Чылаже Кугу Отечественный сарыште 250 стрелковый дивизийын составыштыже мемнан кундем гыч 388 еҥ колен, эн шуко – 265 еҥ – 1942 ийыште.

Авамын ойлымыж почеш, ачамын кидышкыже осколко логалын, шуко вӱрым йомдарымыжлан кӧра колен. Тиде шучко увержым вара кӧ тудлан каласен? Ындыже умыленам: полкышто земляк-влак ятырын лийыныт, нунын кокла гыч ала-кӧжӧ авамлан возен колтен кертын.

Кугу Отечественный сарыште сеҥымылан 74 ий лиеш. Шочмо элна верч вуйым пыштыше-влаклан курымешлан чап лийже!

В.Соколов,

Волжский районышто шочын-кушшо.

Снимкыште: Василий Соколов Елизавета пелашыж дене пырля.

Г.Кожевникова марлаҥден.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий