ПӰСӦ ЙОДЫШ

Ялысе тӱвыра пӧрт, кузерак тый илет?

Республикна мучко чылаже 307 культур учреждений уло. Тусо пашаеҥ-влак каныш ма, пайрем кече ма лым лийде тыршат. Нунын пашаштак тугай: еҥ кана, а нуно пашам ыштат. Нунылан кӧра илышна веселанракын, оҥайын эрта.

Шарнем, изиэм годым, пычкемышалташ тӱҥалмеке, ӱдыр-рвезе-влак урем але коремысе йолгорно дене ял клуб деке вашкеныт, муреныт, куштеныт, поснак индийский кином ончаш шукын чумыргеныт. Тунамсе пагытым ынде порын гына шарналташ кодеш. Вет илыш кече еда вашталтеш, сӱрет йӧршын вестӱрлӧ: интернет, телефон «шарлымеке», илалше-влакат клубыш шагалын коштыт, самырык-влакат культур пӧртыш пайремлан веле погынат. Тыге ойлымым  чӱчкыдынак колаш логалеш. Культур учреждений-влак кызыт могай условийыште пашам ыштат? Нуным мо тургыжландара? Нине да моло йодышлан вашмутым кычалаш тӱҥалына.

Тоштым уэмдаш – грант, проект окса

Районлашке лектын коштмо годым коеш – сӱрет пешыжак куандарыше огыл  культур пӧрт-влак тошто улыт,  вет нуным эше совет власть годымак чоҥеныт. Совет Союз пытымеке, тӱвыра пӧрт-влак южышт ик ганат ачалалтын огытыл. Шукыштын леведыш гыч йӱр вӱд вита, пырдыжат шӱкшемын, мебельжат акрет годсо. Коллектив-влакын костюмыштат, йолчиемыштат тошто, а семӱзгар-влак нерген ойлыманат огыл.

Но ялласе культур учреждений-влаклан уто-ситым кораҥдаш манын, республикын Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствыжын полшымыж дене Калык усталык да тӱвыра ден каныме паша шотышто шанче методике рӱдер 2007 ий гыч «Ялысе эн сай культур пӧрт» да «Ялысе культур учрежденийын эн сай пашаеҥже» конкурсым эртара. Тиде конкурс почеш кандаш культур учрежденийлан ий еда 100 тӱжем теҥге дене премий ойыралтеш. Шийвундым ятыр вере олмыктымо пашалан кучылтыт, материально-технический базымат уэмдат.

— Шукышт окнам вашталтат, кӱварым уэмдат, тыгак музыкальный аппаратурым, магнитофоным налыт. Таче кечылан гармонь почеш веле мурен-куштен огыт кошт. Адакшым гармоньжат чыла тӱвыра пӧртыштӧ уке, — палемден рӱдер вуйлатыше Тамара Дмитриева.

Иктаж вич ий ончыч «Единый Россий» партийын «Верысе культур пӧрт» проектше илышыш шыҥдаралтын. Тудын дене келшышын, кажне районлан миллион теҥге наре окса ойыралтын. Шийвундо дене ятыр культур пӧртыштӧ леведышым ачаленыт. А южо районышто миллион теҥгем кум-ныл учрежденийлан шелыныт да уэмден олмыктымо пашам ыштеныт.

Мутлан, 2018 ийыште Морко районышто Шеҥше да Осипсола тӱвыра пӧрт-влаклан окса ойыралтын. Шийвундым тушто окнам вашталташ кучылтыныт.

— А 2019 ийыште ме Морко районысо тӱвыра да каныме полатлан музыкальный аппаратурым налаш шонена, тыгак сценылык вургемым вашталташ шонена, — палемда районысо клуб системе вуйлатыше Владимир Дмитриев.     

Тений Российыште кугу проект илышыш шыҥдаралташ тӱҥалын. «Тӱвыра» национальный проект полшымо дене 2019 ийыште мемнан республиклан федеральный бюджет гыч 42,69 млн. теҥгем ойыреныт. Тудын дене республикысе вич культур пӧртым уэмдышаш улыт. Лишыл жапыште Курыкмарий районысо Виловат, Морко районысо Кужер, Шернур районысо Лажъял, Юрино районысо Йӱркына да Марий Турек районысо Карлыган тӱвыра пӧртлаште тӱзатыме паша тӱҥалшаш. Тидын шотышто эше кодшо годымак тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министр Константин Иванов ойлен.

— Калыкыште манмыла, чылажымат жапыштыже ачален, тӧрлен шогет гын, эше пашам ышташ лиеш, — мутшым шуя Тамара Викторовна. — А теве южо кундемыште культур пӧртшак уке. Мутлан, Юрино посёлкышто калык дене пашам ышташ, тӱрлӧ мероприятийым эртараш келшыше верым эре кычалыт: я школышто, я администрацийын залыштыже погынат. Тыгак Марий Турекыште лач «Заря» кинотеатр гына уло. Тушто сцене изи, усталык коллектив-влаклан пашам ышташ кумдык ок сите. Медведево районысо Руэм посёлкыштат тӱвыра пӧрт уке.

Чынак, шке жапыштыже ола воктенысе илемыште ош кермыч дене тӱвыра учрежденийым нӧлташ тӱҥалыныт улмаш, но тӱрлӧ амаллан кӧра пашам мучаш марте шуктен огытыл. Чоҥен шуктыдымо зданий коклаште ятыр ий йоча-влак «шылын» модыныт. Эсогыл пырдыжешыже кушкыл, пушеҥге-влак кушкыныт ыле. Йӧра, кеч иктаж ныл-вич ий ончыч тудым кораҥденыт. Тудын олмышто кызыт шуко пачашан илыме пӧртым чоҥен шогалтеныт.

— Нацпроект полшымо дене Юрино посёлкышто, Унчо селаште да Руэм посёлкышто культур пӧрт-влакым чоҥаш грант окса ойыралтшаш, — палемден культур министр К.Иванов.

Вуйлатыше могай, озанлык тугай

Ялыште илыше койын шагалемеш. Шукышт райрӱдыш але олаш илаш куснат, паша вер укелан кӧра Москош, йӱдвел кундемыш, Нижегородский областьыш пашам ышташ кудалыштыт. Сандене южо яллаште клубым вуйлатышыжат, тушто пашам ыштышыжат уке.

— Тӱвыра пӧрт але ялысе клуб кеч-могай гынат, тушто пашаче кумылан вуйлатыше лийшаш. Шукыж годым лач тыгай вуйлатышылан кӧра тӱвыра учреждений вийым налын, йол ӱмбаке пеҥгыдын шогалеш. Мутлан, Курыкмарий районысо Виловат воктенысе Тушнал ялыште тӱвыра пӧрт тошто, сӱмырлаш тӱҥалше ыле. Тушко  у еҥ толмеке, ты культур учрежденийыште паша «шолаш» тӱҥалын. Кызыт тушто кидпашамат ыштат, мурат, куштат, тӱрлӧ мероприятийым эртарат, — палемден Т.Дмитриева.

Ты шотышто Шернур районысо Марисола тӱвыра да каныме рӱдер нергенат ойлаш лиеш. Тудо моткоч тошто лийын. Тӱвыра пӧртым чолга ӱдырамаш вуйлаташ толмеке, паша лектыш куандараш тӱҥалын. Шукерте огыл вуйлатышыже Лидия Павлова «Ялысе культур учрежденийын эн сай пашаеҥже» лӱмым сулен налын. Лидия Серафимовнан вич ий наре тыршыме жапыштыже моткоч шуко пашам ыштеныт: сценым ачаленыт, кабинетлаштат, фойештат, сценыштат кӱварым, пырдыжым, тувырашым олмыктен уэмденыт. Л.Павлован пелашыжат, Альберт Шабдаров, ты рӱдерыштак зданийым обслуживатлыме шотышто пашаеҥлан шотлалтеш. 2015 ий гыч таче кече марте нуно, лым лийде, культур  да каныме рӱдерым тӱзатымаште тыршат.

— Калыкын толаш кумылжо лийже манын, чыла шотыштат кыртмен ышташ логалеш, — чонжым почын Л.Павлова. – Юмылан тау, мемнан кундемыште икоян калык ила, кажне концертыш, мероприятийыш зал тич погынат. Нунын тауштен каласыме шомакышт мыланна – эн кугу награде. Сандене йӧн лийме семын тӱрлӧ вашлиймашым, пайремым, конкурсым эртараш тӧчена.

Арам огыл калыкыште ойлат: «Вуйлатыше могай, озанлык тугай». Тиде шомак Лидия Серафимовналанат келшен толеш, вет тудат поро кумылан, лыжган мутланыше, чон йӱлен пашам ыштыше.

Сай специалист уке

Кажне гаяк тӱвыра учреждений пелен фольклор ансамбль уло. Коллектив-влак тӱрлӧ фестивальыш, конкурсыш ушнат, но нунын профессионал мастарлыкыштым пеҥгыдемдаш манын, ялысе тӱвыра пӧртлаште жанр дене кылдалтше специалист-влак – хормейстер, балетмейстер, режиссёр-влак — уке улыт.

— Улыт гынат, нуно 40-50 ияш-шамыч. Сулен налме канышыш лекмекышт, пашажым кӧ ышташ тӱҥалеш? Вет яллаштат йоча-шамыч кушкыт, нунынат семӱзгар дене шоктымышт, сценыште модмышт шуэш докан, — чаманен ойла Тамара Викторовна. – Кодшо гана тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министр Константин Анатольевич Иванов дене каҥышымаш эртен. Ындыжым у тунемме ий гыч Палантай лӱмеш культур да искусство колледжыште ялысе культур пӧрт-влаклан специалист-влакым очно да заочно туныкташ тӱҥалыт. Тидыже тунемше еҥлан тыгодымак пашамат ышташ йӧным пуа. Адакшым специалистым ямдылыме методикымат ончалын лектын уэмдыман, очыни. Уке гын, тунем лекмекышт, шагалынже ялыште пашам ыштат. Тыге ынже лий манын, тунемаш толшо еҥым икымше кече гычак ялыште калык дене пашам ышташ кумылаҥдыман.

Мутлан, Морко райынысо Шлань ялысе клубыштат, Унчо тӱвыра пӧртыштат («Эр кече» дене «Унчо ӱжара») фольклор коллектив-влак улыт. Участник-влак мурат, куштат, тӱрлӧ кундемыш лектын коштыт. А  нунын дене эше балетмейстер, хормейстер пашам ышташ тӱҥалыт гын, тылечат чот чапланат ыле, вет Унчышто мураш-кушташ кумыланже шукынак улыт.

Сай пример шотеш Марий Турек районысо Карлыган кундемым палемдаш лиеш. Тушто марий,  руш, татар, удмурт да моло национальностян калык ила. Верысе тӱвыра пӧртыштӧ чылан келшен чумыргат, пашам ыштат. Верысе культур пӧрт музыкальный, тыгак тӱҥ общеобразовательный школ дене кылым куча, педагог-влак туныкташ коштыт. Культур пӧт пелен «Зардон» ансамбль ий гыч ийыш уэмдалтеш, кушкеш. Коллективыште самырык-влакат, илалше-шамычат улыт. Тиде ансамбль республикыште эртыше чыла гаяк конкурсышто, фестивальыште мастарлыкым ончыкта да сеҥыше радамыш лектеш.

Семӱзгар ок сите

Ялысе культур учрежденийлаште семӱзгар чӱдылыкат шижалтеш. Гармоньым, баяным шоктышыжо-влак койыт, а теве тӱмыр, шӱвыр шотышто изиш нелырак.

— Тӱмырна шаланен пытыш, сандене кӱлеш годым Ондропсола гыч «Поро кас» ансамбль деч йодына, — ойла Параньга районысо Матародо культур пӧрт вуйлатыше Валентина Богданова. – Аккомпаниаторна шкенанак уло. Анатолий Витальевич Гордеев тӱвыра пӧртыштӧ шуко ий пашам ышта. «Чон оҥгыр» ансамбль дене Параньга, Кужэҥер, Шернур, Морко, Советский районла мучко коштынна, Йошкар-Олаштат Пеледыш пайремыште, Сабантуйышто лийынна.

Матародыштат полыш кӱлеш

Матародо культур пӧрт школ деч тораште огыл верланен. Кугу оралте умбачынак волгалтеш. Ик леведыш йымалне библиотеке, шуко функциян рӱдер да тӱвыра пӧрт пашам ыштат. Валентина Богданова, 1978 ийыште, Йошкар-Оласе культпросветучилищым тунем пытарымеке, ялысе клубыш художественный вуйлатышылан пашам ышташ толын гын, икмыняр жап гыч вуйлатыше лияш ӱшаненыт. Нылле утла ий жапыште тудлан шуко неле-йӧсым ужашыже пернен. Тидым тудо лач шкеже пала.

Тӱвыра пӧрт йоҥгыдо, кугу. Зал 200 еҥлан келыштаралтын.

— Тений телым паша верыште кылмашат логале, ик котёлна веле ышта, сандене шокшо ок сите, — чонжо коржеш вуйлатышын. – Йӧра, эше шошо велеш леведышна гыч йӱр ок чыпче. Иктаж ныл ий ончыч витен, эсогыл варажым тувырашат кадырген ыле. Тудым олмыкташ культур пӧрт пашаеҥ-влак дене пырля пелашемат полшаш толын ыле.

— Ялыштына такшым икоян калык ила, но пытартыш жапыште эртарыме мероприятийыш шагал погына, — ойла тӱвыра пӧртын художественный вуйлатышыже Ирина Курочкина. – Сандене планым темаш тӱрлӧ йӧным кучылтына: театр-влак дене пеҥгыде кылым кучена, дискотекыш але концертыш Йошкар-Ола гыч артист-шамычым ӱжына. Тыгай годым ончышо-влак зал тич погынат.

— 2020 ийыште Матародо тӱвыра пӧртлан 50 ий темеш. Сандене олмыктымо пашам ышташ гын, сай ыле. Тынар ий жапыште урем гыч пурымо омсам, окнам нигунам вашталтыме огыл. Телым мардеж шиеш, сандене тӱрлӧ семын шокшемдаш тӧчена, — ӱшан дене ойла Валентина Ивановна. — Иктаж окса полыш лиеш гын, сценыште кӱварымат вашталтен шуктена ыле.

 

Иктешлыме семын

Ялысе культур пӧртыштӧ пашам ышташ куштылгыжак огыл. Тӱвыра пашаеҥ калык дене келшен, кылым муын, сомылым ворандарен колтышаш. Адакшым шуко вере культур пӧрт-влак тошто улыт, сандене тусо пашаеҥ-влак кугыжаныш могыр гычат полышым вучат.

 

Алевтина Байкова.

Авторын фотожо.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий