КУЛЬТУР ДА ИСКУССТВО

Шотшылан огыл, а пайдалын…

Этнотӱвыра – тиде шӱм-чон ден ыштыш-кучыш поянлыкын курымашле саскаже. Йӱла гоч кажне калык шке кӧргӧ ямжым, койышыжым да шижмашыжым почын ончыкта. Эн шергыже ик тукым деч весе деке куснен толеш. Тудлан ӱшанле кодмым да тудым аралымым калыкна илышын негызше семын ончен да онча.

Йочам туныктымаште да шуарен куштымаште этнотӱвыран йӧнжылан эҥертымаш тышкак виктаралтын: ончычсо йӱла гыч сайжым налын, кызытсе илышлан йӧршын пайдалын кучылташ. Ял школласе уроклаште да урок деч ӧрдыжсӧ пашаште ты йӧн дене моштен пайдаланымым Морко район Эҥерсола тӱҥ школын опытшо гоч республиканский семинар кӱкшытыштӧ почын ончыктымаш шукылан пайдале да оҥай лие.

Шочмо йылмым, калык усталыкым, калыкле тӱвырам йӧраташ туныкташ – куштылго огыл, но кӱлешан паша. Вет йылмым арален кодымаш калыкым арален кодымаш дене иктак. Йодышым тыгак тура шындыш школ директор Н.Анисимован семинарым почмыж деч вара туныктымо паша шотышто алмаштышыже М.Бутенина да ты сомылын кузе шукталтмыжым радамлыш.

Тиде суапле пашаште, мутат уке, тӱҥ ӱшан марий йылме ден сылнымут уроклан ышталтеш. Тудым тӱрлын эртараш лиеш – тыглайын але чоным пыштен. Тӱҥалтыш классым туныктышо Н.Анисимова кокымшо корныжым ойырен налын. Чын возаш туныктымо урокым тудо «Ший пӱян Ший Пампалче»  йомак дене кылден. А йоча-влакым кумылаҥдышашлан йодышым пеш оҥайын савырале: «Кеч-мом манза, но чын возыде, йомакыш логалын огына керт…» Тидыже нуным ылыжтыш веле…

Морко район Кужер кыдалаш школын директоржо, марий йылме ден сылнымутым туныктышо Н.Игнатова:

— Ойлат, марий йылме ден сылнымутым туныктышо артист гай лийшаш. Надежда Васильевнан урокшо артистын сценыште модмыж гаяк эртыш. Йоча-шамыч уло кумылын пашам ыштышт, раш вашмутым пуышт. Урокын кажне йыжыҥже палыме йомак дене кылдалтмат нуным тидлан таратен шогыш.

Мо ӧрыктарыш, шочмо йылме дене веле огыл, моло урокат тыште этно сынан ыле. Йырым-йырысе тӱня урок, мутлан, вургемын кунам шочмыжлан пӧлеклалте. Тӱҥалтыш классым туныктышо Л.Павлова тиде темым акрет Русь да руш чием нерген каласкалымаш гыч тӱҥале да вара марий илыш ден вургемыш кусныш. Тӱрлеман марий тувырым, ончылшовычым, шарпаным, шымакшым йоча-влаклан шаралтенак ончыктыш. Кузе да мо дене ышталтмыштым умылтарыш. Эсогыл курчак-влаклан (нуныжым Морко искусство школын Коркатово лицей пеленсе филиалыштыже сӱретлаш туныктышо ӱдыржӧ А.Павлова ыштен) тыгаяк изи вургемым чиктыме, ыштырым пӱтырымӧ да йыдалым пидме. Йоча-влакын йӱлышӧ кумылышт вашмутышт гычат шижалтын…

Морко поселкысо 1-ше №-ан кыдалаш школышто марий кугыжаныш йылмым туныктышо С.Никитина:

Любовь Викторовнан урокшо йоча-влакын шинчаончалтышыштым да тӱня умылымашыштым икымше класс гычак марий йӱла деке лишемден да кумдаҥден толеш. Тудо федерал кугыжаныш тунемме стандартлан келшышын мастарын да оҥайын, ончыктышаш тӱрлӧ материалым кучылтын чоҥалтын. Сылнылык да моторлык дене пырля ушым пойдарышын тошто мутым умылтарымыжат кӱлешан. Рушаҥ толмо кызытсе илышыште йоча, кӱнчылавондым, шӱртылык шӱдырым, куымо станокым ужын, марий ыштыш-кучышым да тӱвырам кеч изишак рашрак умылен налеш гынат, калыкнан йӱлаже эше кужу жап илаш тӱҥалеш. Тидлан ӱшанен да куанен шинчышым ты урокышто.

Але теве кокымшо классыште руш сылнымутым, йоча писатель Н.Носовын «На горке» ойлымашыжым, лудын лончылымым налаш. Самырык туныктышо И.Зорина тышкат марий шӱлышым пурташ, марий калык модыш дене кылдаш, шотым муын. Туныктышо Э.Кузнецова нылымше классыште англичан йылме дене урокым «Великобританийысе да Марий Элысе игече» теме дене эртарен. Биологийым туныктышо Т.Викторова визымше классыште пӱртньыкшудо нерген темым тудын марий илышыште молан кучылталтмыж дене кылден. Марий йылмым туныктышо Э.Александрова кудымшо классыште олмештыш мут дене кылдалтше теме почеш иктешлымашым ыштен. Геометрийым туныктышо А.Акимова шымше классыште, треугольникын лукшо-влак нерген ойлышыла, марий тӱрыштӧ геометрий фигур-влак нерген йодышым тарватен. Географийым туныктышо М.Бутенина кандашымше классыште, Руш тӧр верын пӱртӱс поянлыкше нерген ойлышыла, Марий кундемысымат ушештараш монден огыл. Руш йылмым туныктышо О.Степанова «Мо тыгай подвиг?» темылан шонкалымашан сочиненийым ты кундемыште шочын-кушшо да Кугу Отечественный сарыште патырлыкым ончыктышо Совет Ушем Герой З.Красновын примерже негызеш возаш ямдылалтме семын чоҥен.

Манмыла, кеч-могай предмет денат урокым шочмо кундем да калык илыш дене кылден эртараш лиеш. Тӱҥжӧ – тидым шотшылан огыл, а моштен ышташ кӱлеш. Тунам тудо чынжымак пайдам пуа. Эҥерсола школын туныктышыжо-влакын урокыштым уна-влак, коллегышт (а нуно Морко кундем гыч веле огыл, пошкудо Звенигово район гычат толыныт), сайын аклен ойлышт.

Да урок жапыште веле огыл, урок деч ӧрдыжсӧ пашаштат шочмо йылме ден йӱлам йоча чоныш шыҥдарышашлан тыште шуко ышталтеш. Теве шукерте огыл туныктышо Л.Павлован тыршымыж дене изи-влакын курчак театрышт почылтын. Манаш веле, икымше классыште тунемше-влак парняш чиктыме курчак дене «Мераҥын шочмо кечыже» марий калык йомакым модын ончыктышт. Тыгайым иктаж-кушто ужында? Укеат докан.

Кӱчыкэҥерысе Н.И.Казаков лӱмеш тоштер вуйлатыше Г.Сошина:

— Эн ончычак теве мо шинчалан перныш: курчак-шамыч чыланат – мераҥ ден урат, пире ден маскат, шоҥшо ден лыват – марий чиеман улыт. Модшыжо-влакат марла арун да чаткан кутырат. Шкешт эше пеш изи улыт, сандене  мураш да монь нылымше классыште тунемше-влак полшат. А кузе модытшо!.. Нуным ончен, мыйынат йоча кумылем помыжалте, модмем шуын колтыш. Спектакль деч вара йоча-влак курчакым парняш кузе чикташ да кузе модаш туныктышт. Тыге эшеат кугешнаш таратышт.

А паледа, тысе изирак класслаште тунемше-влакак марий подкогыльым ыштен моштат. Тидлан нуным туныктышышт И.Зорина кружокышто туныктен. Тудо йоча-влак дене пырля мастер-классым ончыктыш да чыла унам ӧрыктарыш.

Морко район администрацийын туныктымо пӧлкаштыже самырык-влак дене пашам ыштыме сектор вуйлатыше Л.Григорьева:

— Марий калык пайремлан могай кочкышым ямдылен? Мелнам, подкогыльым, салмамуным… Самырык туныктышо Ирина Анатольевна моло кочкыш денат палдарыш, но мастер-классшым подкогыльлан пӧлеклыш. Кузе руашым лугеныт, кӧргыжлан мом ямдыленыт, вара кузе тудым ыштеныт, радамлын каласкалыш. А йоча-влак почешыже нӧнчык гыч комым ыштен, кӧргым пыштен, тушкен да тӱрлен ончыктышт. Подкогыльышт пеш чапле лекте — йыргешке да изи. Нунын марий кочкышым йӧратымышт шижалте. Ончыкыжо аваштланат мӧҥгыштышт ышташ полшат манын, ӱшан шочо. Сай пашалан пижын самырык туныктышо. Кокымшо классыште лудмаш урокшымат куанен эскерышым – тӱрлӧ йӧным кучылтын, тудым эртарыш.

Мучашлан тунемше-влак йӧратыме туныктышышт да верысе тӱвыра пашаеҥ-влак полшымо дене Ӱярня пайремым модын ончыктышт. А нунын мастарлыкышт шотышто ынде нигӧ ок кокытелане – ик пайремым веле огыл шке усталыкышт дене сӧрастареныт. Тунемше, туныктышо да тӱвыра пашаеҥ-влак коклаште пеҥгыде усталык кыл улмылан кӧрак Эҥерсола тӱҥ школ районышто моло деч ойыртемалтеш. Тыште йоча-влакым творчески куштат. Этнотӱвыра шӱлышан «Марий калык ойпого», «Пампалче», «Самырык краевед» кружок-влак шукертсек лектышышт дене куандарат. Тунемше-влак С.Чавайн, М.Казаков, В.Колумб лудмашлаште да Россий кӱкшытан «Илыше классике» конкурсын республик йыжыҥыштыже сеҥышыш лектыт, шымлымаш да творческий паша конкурслаште ойыртемалтыт. Школышто шочмо йылме ден сылнымутлан да тӱвыралан кугу тӱткышым ойырымымак пеҥгыдемден ончыктыш ты семинарат. Тидын денак шерге да суапле тудын пашаже.

Юрий Исаков.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий