«Коҥга пазар пайрем» калык йӱла да творческий программе фестиваль тений Кужэҥер районысо Марий Шой тӱвыра пӧртыштӧ эртыш. Йошкар-Ола деч тора кундемыш миен лекмеке, фестиваль нерген веле огыл, тысе калыкым тургыжландарыше йодышымат тарватыде огеш лий. Мо дене вара таче тусо тӱвыра пӧрт ила?
Эн ончычак каласыман, тӱвыра пӧртшӧ Шой кундемыште икте веле, кеч вич кугу ял уло. А ялже тугай сылне верыште шинча, йырваш — курык, олык, чодыра кумдык. У оралтат ситышын, тачысе илышлан келшыше. Тӱвыра пӧрт деке толын шумеке, вигак тыгай сӱрет шинчалан перныш: тӱжвач ончымаште изирак чатка кермыч оралтын тӱньыкшӧ гыч шикш лектеш. Тугеже тыште газ уке, вигак шоналтышым. Укеак улмаш, оралтым тыглай коҥга дене ырыктат. Залыш пурымо деч ончыч йӱштӧ пӧртӧнчыкӧ логалат. Кеч тушко пурен, тудо тӱвыра дене кылдалтше оралтын улмыжым вигак умылет. Мутлан, ик велныже уала гыч печым келштарыме. А ӱмбалныже тӱрлӧ эмшудо кылта-влак кечат. А вес велне тошто марий вургемым сакалаш каштам ыштыме.
Залыш пурена. Йӱштырак. Омса лондемым вончет да шинчалан вигак сцене воктене келыштарыме коҥга логалеш. Тудым чаткан ошемдыме, вӱд котёлым, пучым келштарыме. Коҥга ырыме денак веле оралтыжат эркын ыра, витне. Артист-влаклан чиен-кудашаш келыштарыме пӧлемат тыгаяк вес коҥга олтымо дене ырыкталтеш.
Мутат уке, олаште цивилизацийлан тунемшылан тыгай сӱретым умылаш нелырак, очыни. Но газ тышке чынжымак эше толын шуктен огыл. Тидлан кӧрак верысе калыкланат телым шке суртыштым кертмышт семын ырыкташыже логалеш. Тӱвыра пӧртым вуйлатыше Галина Петухован ойлымыж почеш, телым коҥгам кажне кечын, эр гыч кас марте, олтат. Тидлан пумат, торф брикетымат кучылтыт. Пашаеҥжат тыште кокыт веле — тудо да эше арулыкым кучышо вес ӱдырамаш. Ӱдырамаш манмаштыже, ялыште илыш лач нунын вий дене шолеш, вет пӧръеҥ-влак шукышт мӱндыр кундемлаш пашаш коштыт.
Галина Михайловна ынде латвич ий ты должностьышто тырша. А тӱвыра пӧртым 1978 ийыште пашаш колтеныт. Ты жапыште тудым ик ганат капитально олмыктен огытыл. Колхоз лийме годым тудым школ-садик дене пырля ырыктеныт. Тӱшка озанлык пытымеке, клубшат петырыме лийын. 2005 ийыште ты оралтыште тыглай коҥгам ыштеныт. Варажым тудым ик гана веле огыл пужен оптеныт. Пӧртшымат олмыкташ клубышто ыштен налме шийвундымак кучылтыт. Чынжым каласаш гын, телым клубышто йӱштӧ. Галина Михайловнан ойлымыж почеш, оралтат эркын лунчырга, шуко шелше уло. Нуным кертме семын монтажный шоҥ дене петыраш тӧчат.
Фестиваль кечын калык шуко лийын да пайрем шӱлыш озаланымылан кӧра йӱштыжӧ шижалтын огыл, очыни. Клуб вуйлатышын палемдымыж почеш, оралтым олмыктымо, коҥгам вашталташ кӱлмӧ йодышым тудо районысо тӱвыра пӧлкан кажне гаяк погынымаштыже тарвата. Туштат тиде нелылыкым умылат.
Сӱрет сай велыш вашталтын кертме шотышто рашемдаш манын, районысо тӱвыра пӧлка вуйлатыше Светлана Швецова денат мутым вашталтышна. Тачысе кечылан районышто 13 тӱвыра учреждений пашам ышта. Тышеч визытшым гына газ дене ырыктымашке кусарыме, визытыштыже электрический котёлым кучылтыт, кокытыштыжо шокшым коҥга пуа. Чодыраял ден Марий Шой клубышто лач тудлан ӱшанат. Чодыраялыште ик гана телым лийме годым тыгак йӱштӧ оралтыш пурен лекме ыле.
Юмылан тау, икмыняр ий ончыч Марий Шойышто вӱд пучым шупшыныт. Уке гын ӱдырамаш-влак вӱд шотышто пеш орланеныт: курык йымалысе памаш ден тавыла гыч тудым нумал толашеныт. Кызыт краным чӱкташ веле — вӱд толеш. А теве газ толын шумеш эше торарак. Чыным каласаш гын, газым пуртымо шотышто паша районышто нелырак кая.
Районысо тӱвыра пӧлка вуйлатышын ойлымыж почеш, ситуацийым вашталташ манын, паша ок ышталт огыл. Мутлан, теве Шорсола кундемыште газым пуртымеке, тусо клубымат ынде канде тул дене ырыктат. Федеральный программылаш ушнымат сай лектышым пуа. «Верысе тӱвыра пӧрт» программе почеш Йӱледӱрысӧ клубым олмыктымо. Тенийлан тыгай программыш логалме огыл, но вес ийлан «Российын тӱвыраже» вес программыш пураш проектым ямдылаш пижыныт.
Верлаште илышым тӱзаташ йӧным пуышо тыгай программылаш ушнаш лийме йӧным кучылташак тыршыман. А тидлан верысе калыклан шкаланже чолгарак лийман. Примерже Российыште веле огыл, республикыштат улыт. Тыгай программе-влак яллаште сай вашталтыш лийын кертмылан мыняр-гынат ӱшаным пуат.
Кызытеш Марий Шой тӱвыра пӧртын пашажым садак мокталтыман. Коҥга пазар пайремымат пеш сылнын эртарен колтышт. Тыште кок усталык коллектив пашам ышта, кугыеҥ-влаклан — «Кумылоҥгыр», икшыве-влаклан — «Мурпамаш». Жапын-жапын выступатлашат лектын коштыт, районысо мероприятийлашкат чолган ушнат. Транспорт шотышто нелылык эре лектеш гынат, но тыштат йӧным кычалыт.
С.Носова
Авторын фотожо.
