«Тачысе кечылан Марий калыкле конгрессын политик шӱлышан шонымашыже уке. Чыла пашам Мер Каҥаш дене пырля ыштена. Ме тудын ик ужашыже улына…» — каласен интернет-журналлан пуымо ик интервьюштыжо Марий калыкле конгрессын вуйлатышыже Евгений Кузьмин. А кугарнян ты мер организацийын пашам иктешлыме погынымашыже лийын.
Кодщо ийысе сайлымаш да отчет погынымашыж деч вара идалыкат эртыш. Лач тунам Марий калыкле конгрессым вуйлаташ МарНИИЯЛИ директор, историй науко кандидат Евгений Кузьминлан ӱшанышт. Исполком вуйлатышылан «Кугарня» газетын тӱҥ редакторжо Эдуард Иманаевым сайлышт. Погынымаштак рашемын ыле: конгрессын уставшым ыштен шуктымо, сандене вашталтыш-влакым пуртымылан кӧра чыла пашам сайрак да писынрак ворандараш йӧн лийшаш. Чынжымак, кодшо ийысе лектыш куандарыде огеш керт. Тудын дене Евгений Кузьмин палдарыш.
Але марте марий мер организаций-влак мыняр-гынат политический шӱлышан лийыныт да кызытат кодыт. Тидын деч поснаже огешат лий, очыни. Шке жапыштыже, 2002 ийыште, Марий калыкле конгрессат тыгай шонымаш денак ышталтын манаш лиеш. Таклан огыл тудым южо политологшо «шоя конгресс» семынат аклен. Но варажым вуйлатышыже-влакын вашталт толмышт дене организацийын шуктымо пашажат эркын ойыртемалташ тӱҥалын. Тудо эркын культур да научно-просветительский шӱлышан лийын. А кодшо ий гыч тидыже поснак палдырнаш тӱҥалын. Вуйлатышын шанче аланыште тыршымыж денат кылдалтын, очыни.
Организацийын шинчаш логалше пашажым шергалын лектына. Тачысе кечылан Килемар район деч посна республикысе чыла районышто пӧлкаже уло. Нуным чолга еҥ-влак вуйлатат. Икте-весе коклаште кылым вияҥден толмо пунктым паша планышкат пуртымо. Кузе ыштымыштым тергыме амал дене организацийын вуйлатышыже да исполкомын еҥже-влак верлашке лектын кошташ, вашлиймаш ден тӱрлӧ мероприятийым эртараш тӱҥалыныт. Мутлан, тений тыгай вашлиймаш-влак Волжский, Курыкмарий, Морко районлаште эртеныт.
Вес организаций-влак дене кылым ыштыме пашат конгрессын планыштыже лийын. Чынжымак, конгресс ден Мер каҥаш коклаште кыл сай. Лектышат куандарыше. Пример шотеш, марий интеллигенцийын Озаҥыште илыше марий-влак дене унаште лиймыжым ончыкташ лиеш. Тушто Мер Каҥашын верыш лектын эртарыме заседанийже эртен. Вашлиймаш программе чылаштлан пайдам конден.
Конгрессын да шымлыше марий институтын тыршымышт дене лӱмлӧ марий шанчызе В.М.Васильевын 92 ий ончыч шымлыме «Кугу сорта» пашажым посна книга дене савыктен лукмо. Ик эн кугу сеҥымашлан Россий Президентын грант конкурсыштыжо ойыртемалтмым шотлыман, очыни. Икымше тӱнямбал сарлан пӧлеклалтше шарнымаш книгам лукташ полшышо проектлан 381 тӱжем теҥге ойыралтын. Президентын грантшыланак «Эх, удаленьки эти валенки» темылан вес проектымат возеныт ыле, но сеҥымаш марте шуын кертын огытыл. Мутат уке, конгрессмен-влак грантым ойырышо конкурслаш ончыкыжымат чолганрак ушнаш шонат. Мер да шанче форум-влакым эртарыме да вес организацийлан тыгай мероприятийлашкыже ушнымо пашат сайын кая.
Конгрессын тыршымыж денак шукерте огыл У Торьял районын шочшыжо, лӱмлӧ марий дирижёр, Якут ССР-ын сулло артистше, МАССР, РСФСР искусствын сулло деятельже Г.Ф.Таныгинлан шарнымаш оҥам почмо. Окса надыр калык, театр дечат лийын, пелыж нарым конгрессак чумыраш полшен.
Таче организацийын пашажым 35 еҥан исполком виктара. Отчёт погынымашке лач нуно да организацийлан мелын шогышо еҥ-влак миеныт ыле. Нунын коклаште Марий Эл правительстве председательын икымше алмашыштыже Михаил Васютин, тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже-влак Михаил Матвеев (тудо шке жапыштыже конгрессым вуйлатен), Галина Ширяева, Марий Эл Кугыжаныш Погын председательын алмаштышыжын полышкалышыже Александ Петров (исполкомын еҥже), Мер Каҥашын еҥже, оналмаш Валерий Мочаев да молат лийыныт.
Мутым налме годым кажныже конгрессын пашаж нерген сай шомакым ойлен да пайдале каҥашым пуэн. Но Михаил Зиновьевичын ойлымыжым ушештаренак кодымо шуэш. Тудо национальный мер организаций-влакын кӱлешлыкыштым палемден. Мыняр шукырак лийыт, тунар сайрак манын. Марий конгрессын пашажым ворандараш ойырен налме просветительский направленийым моктален. Марий калык, йылмыже, тӱвыраже, йӱлаже нерген шинчымашым шарен толмын кӱлешлыкше нерген ойлен. Тидым ыштыше организацийыш ушнышо интеллигенцийын авторитетшымат нӧлталман. Таче тудын радамыште кажне марий интеллигент лийшаш. Конгрессым Марий Элын Тӱвыра печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствын ӱшанле партнёржо да эҥертышыже семын аклаш темлен. Тудо шкенжымат ты организацийын еҥжылан шотлем манын палемден.
Погынышо-влак конгрессын пашажым сайлан шотленыт. Ревизионный комиссийын отчётшым Г.М.Куликов ыштен.
Тенийсе паша радам дене Эдуард Иманаев палдарен. Исполкомын еҥже-влак дечат шуко темлымаш пурен. Мутлан, Курыкмарий пӧлка гыч МарНИИЯЛИ-н шанчыеҥже М.А.Ключеван ойжо почеш, кумдан палыме икымше марий музыкант А.Р.Сидушкиналан Йошкар-Олаште шарнымаш оҥам почаш шонымашым ончыктыман. Тиде паша эркын ышталт толеш. Марий облисполкомын председательже икымше вуйлатышыже И.П.Петровын лӱмжым чапландараш шонымаш дене Марий Эл вуйлатыше А.Евстифеув лӱмеш «Калык верч тыршымаш» медальым ышташ кӱлмӧ нерген йодмашым возымо. Правительстве да Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерстве ты йодмашым илышыш шыҥдараш тӱҥалыныт. Тений Талешке кечын В.М.Васильевлан пӧлеклалтше «Ӱпымарий лудмашым» икмыше гана эртараш палемдыме. Тыгак тӱвыра да шанче шӱлышан моло тӱрлӧ мероприятий ятыр лийшаш.
Сай велым мутым налше-шамыч конгрессын еҥже-влакын, верлаш лектын, вашлиймаш ден моло мероприятийым эртараш тӱҥалмыштым палемденыт. Тенийлан Звенигово, Кужэҥер, Марий Турек, Параньга район-влакым авалташ шонат. Тыгай вашлиймаш конгрессын еҥже-влаклан шкаланыштат шуко пайдам конда, иктешлышт погынымаште. Эшежым верысе пӧлка вуйлатыше-шамыч ты але вес мероприятийым эртарыме годым шкеныштын чолгалыкыштым ончыктен кертыт. А тыгай чолга еҥже уке огыл. Мутлан, У Торьял район гыч Николай Сидоркиным, Йошкар-Ола пӧлкам але марте вуйлатыше Виктор Наумовым палемдаш лиеш.
Кодшо ийын кок районысо пӧлка вуйлатышылан у еҥ-влакым сайленыт: Волжский районышто — «Волжские вести — Юл увер» газетын тӱҥ редакторжо Юлия Мастришкинам, Курыкмарий районышто — «Акпарс» радион редакторжо Светлана Ероновам. Исполком нуныланат кугу ӱшаным ышта.
Отчёт погынымаш деч вара иктешлен каласаш лиеш: конгрессын еҥже-влак чынжымак пашам ыштат. Лектышышт уло. Марий мер толкынын эртарыме мероприятийже-влакымат шке суапыштлан огыт шотло, кеч тушко нуно кумылын ушненыт.
Погынымаш деч вара конгрессын еҥже-влак Археологий тоштерыште экскурсийыште лийыныт.
С.Носова.
А.Титовын фотожо
