ФИНН-УГОР ТӰНЯ

Марий… марийым кычалеш

Марий-влак Эстон мландыш шуко гана корным кученыт. Совет Ушем годым чӱчкыдынрак, вет тушко йӧршешлан илаш кайыше еҥ-влак деч посна эртыше курымын 90-ше ийла мучаштыже Марий Эл гыч Эстонийысе вузлаш чумыр налмаште 200 наре ӱдыр-рвезе тунемаш каен. Лучкыжо пӧртылын гын йӧра, молышт туштак лакемыныт. Но мый кызыт тидын нерген огыл.

Мӱндыр велыш кайыме корно кужу. Шонымаш шуко. Марий делегацийна Тарту марте Санкт-Петербург гоч корным кучыш. Псков марте поездна кастене кандаш шагатланрак веле. А мо, Питерыште марий-влак дене вашлиймашым ышташ огыл? Кутырен келшышна. Кӱртньыгорно вокзалыште эрдене мемнам 20 ий ончыч Санкт-Петербургышто марий землячествым чумырышо медицине службын подполковникше В.Соколов да землячествын аксакалже пошкырт марий А.Кайниев вученат шогат. А оньыжам Эльза ӱдыржӧ (Санкт-Петербургысо гражданский авиаций университетыште аэропорт пашам виктарыше специалистлан тунемеш) вашлие. Кеч-мом манза, ача ден ӱдырын вашлиялтме татыштым ӧрдыж гыч куан шинчавӱд деч посна ончаш огеш лий. Йошкар-Олаште шочын-кушшо марий ӱдыр 14-ше №-ан гимназийым чыла «визытанлан» тунемын лектын, Российысе вич вузыш документшым пуэн да чыла вережат тунемаш пурен кертын.

Мемнам Ленинград областьысе Келшымаш пӧртыштӧ марий-влакын «Ший корно» национально-культурный автономийыштым вуйлатыше Е.Соловьева кугу родо семын вашлие. Паша кече. Но Евдокия Евдокимовна лӱмынак канышым налын. Мийымынам паленак, тушко кумдан палыме шымлызе-фольклорист К.Четкаревын эргыже Вячеслав Ксенофонтович толын. «Йыргешке ӱстел» йыр мутланымашкына уло кумылын Келшымаш пӧртын директоржо В.Михайленко ушнен, Питерысе марий-влакын мер пашашт нерген ятыр поро мутым ойлыш, чон почнак тауштен мокталтыш. Ик гана Йошкар-Олаште лияшак шонымашыжым каласыш.

Жапым пайдалынак эртараш шонымаш дене Р.Чузаев Российысе этнографий тоштерыш каяш темлымыжым йывыртен вашлийна. Содыки тушто марий калык дене кылдалтше экспозиций уло. Интернетыште ужашыже кеч уло манын кычальым – ыжым му. А тоштерыште тудо кокымшо пачашыште, «Народы Поволжья и Приуралья ХI — начала ХХ вв.» Фотом ышташ лиеш, тольык вспышке деч посна. Сандене икмыняржым ончалаш темлем. Тӱр поянлыкна марий ӱдырамашын мастар деч мастар улмыжым палынак пеҥгыдемда.  Айдеме кап-кыллан келыштарыме куэмыш кузе тынар «нугыдо» тӱрым пуртен кертме? Тыглайым огыл, а келге шонымашаным. Окна яндаш теле йӱштын мотор сӱретым сӱретлымыж семынак марий ӱдырамаш тӱр дене ӧрыктарыше тӱням “сера».

Экспозицийыште ир мӱкшым кучымо дене кылдалтше арвер-влакымат вераҥдыме. Марий кумалтыш годым кучылмо ӱзгар-шамычымат посна чумырымо. Мыланем гын оҥай чучо: пу комыляшкыже оксам молан перен шынденыт? Оксам вӱдылмӧ мешакым ужынам, кызытат тыгак ыштат. А теве Агавайрем кумалтышыш коштмо котомкам икымше гана ужым.

Санкт-Петербург-Псков поездыш мемнам Э.Александрова ден А.Кайниев ужатышт. А туштыжо эрлашыжым эрдене удмурт, мордва йолташна-влак дене ик автобусыш шинчын, Тартуш кудална. Теҥгечыже игече ночко шоген, мемнан толмо дене кечат шыратен онча. Тидым Тарту марий-шамычат палемдышт. Нунышт тыште шукынак улыт. Икмынярынже мемнан толмылан поснак куаненыт: Валерий Александров (Морко район), Александр Рябчиков (Оршанке район), Анна Мишина (Пермь кундем), Валентина Семенова (Провой вел),  Инга Погонина (Медведево район), Наталья Пяртин (Курыкмарий район), Лилиана Клемент (Пошкырт вел)… Поро кумылыштлан кугу таум каласена.

  Эстонийыш мийыме амал – Финн-угор калык-влакын VIII тӱнямбал конгрессыштлан ямдылалтме йодышым каҥашымаш. Тылеч ончыч, 25-27 октябрьыште, паша конференцийыш чумыргымо, финн-угор калык-влакым тургыжландарыше йодыш-шамычым секцийлаште (йылме, матеральный огыл культур, увер технологий да СМИ, демографий) да пленар заседанийыште каҥашыме. Марий Эл гыч Оньыжа Э.Александров, оналмаш В.Мочаев, МарГУ-ын калыкле тӱвыра да тӱвыра кокласе коммуникаций интститутшын директоржо Р.Чузаев, мый, РФ АФУН-ын марий пӧлкажым вуйлатыше, Пошкырт кундем Янаул район Рабак гыч ялозанлык вуйлатыше А.Гайсин миенна. Тиде кечылаштак «Финн-угор калык-влакын самостоятельностьыштлан 100 ий» конференций эртен. Тудым официально почмо деч вара икымше докладымак («1917-1920 ийлаште марий национальный толкын да национально-территориальный автономийым ыштымаш» обретение) историй науко кандидат, МарГУн  институт директоржо Р.Чузаев ыштен. Варажым Мордовий, Удмуртий, Коми, Карелий, Финляндий, Эстоний, Венгрий гыч шымлызе-влакым колыштмо. Дискуссийыште докладчик-шамычлан тӱрлӧ савыртышан, эсогыл кокытеланышан йодышым пуэдышт. Российын историйжым кӧлан кузе кӱлеш, туге савыраш тӧчымӧ мыняр-гынат шижалтеш. Родион Иванович вашмутым важмалдыкын, дипломат семын пуэдыш. Варажым эсогыл мордва, удмурт йолташна-влак тудын нерген кугешнен палемдышт.

Эстон национальный тоштерыште лийме годымат калыкнан культур поянлыкше верч кугешнымаш ешаралте. Тоштер 1909 ийыштак ышталтын. У полатыш идалык ончыч октябрьыште кусареныт. Тудым ончычсо военный аэродром верыш, чоҥештыме полоса кумдыкыш (кужытшо – 350 метр, лопкытшо — 70 метр), келыштарыме. Тудын йымалне эҥер йоген эрта.  Жаплан келшыше, у технологий почеш ыштыме тоштерыште эреак улшо «Уралын йӱксолнышыжо” экспозицийыште коми кудым, карел мончам ужына. Чылажымат интерактивный йӧн дене ыштыме. Экраныш парнятым веле тушкалте – коми кочкыш рецепт возалтешат. Коҥгаште тул йӱла, кӱваршартышымат волгалтарыме. Марий ден мордва-влакын сӱан ойыртемыштым ончыктымо пӧлемыште марий муро йоҥга. Марий йомакым колыштнет – стенд деке лишематат, кӱлеш верыш гына темдал: сӱрет почеш сӱрет. Кужу коридор мучко ошкылат, шинчалан адак лишыл  кончыш – шымакш. Кажне залыште йӱк-йӱан шокта. Тудо, чынак, йӱксолныш семын, пуйто тыйым акрет пагытыш, кугезе вожыш пӧртылта. Тушто жапшерым йомдарет. Кыдеж гыч кыдежыш кужу корно дене коштын, чонлан лишыл да йӱкым кычалат.

Кычалме корно шочмо мландыш пӧртылта. Эстоний — Россий чекым вончымеке, марий, мордва, коми-влакик шӱлыш дене шӱлалтыме гай лийна. Лач шочмо мландыште веле  кугезе йӱксолныш рашрак да пеҥгыдырак шокта.

Светлана Пехметова.

Авторын фотожо.

 

 

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий