Йошкар-Ола – Шолэҥер – Кокласола – Красный Стекловар – Корамас – Бикнарат – Казань корнымбалне верланыше вич уреман Нужа ял Морко кундемыште веле огыл, чумыр Марий Элыштынажат шкешотан мекка семын палыме. Тыште 170 озанлыкыште 502 еҥ ила, тӱҥ шотышто – суас-влак.
Кундемыште шке жапыштыже Россий Федераций ялозанлыкын сулло пашаеҥже Х.Зиганшинын вуйлатыме «Кызыл Байрак» лӱман пеш куатле колхоз чапланен. Но саманын солаже тыгай пеҥгыде озанлыкымат шалатен, вийвал калыкым паша деч посна коден.
Тӱшка озанлык шукертак уке гынат, тӱжвач ончалмаште Нужа тулыкеш кодшо ялла огеш кой. Таче тыште кок фермер озанлык (иктыштыже казам ашнат, весыштыже – ушкалым), тынарак кевыт, школ-сад, фельдшер-акушер пункт, почто, тӱвыра пӧрт, мечеть пашам ыштат. Тӱҥжӧ – калык пӱртӱс газ, централизованно толшо вӱд дене пайдалана. Ялыште вӱргече еда пазар гӱжла. Тушкыжо чыла гаяк кочкышым, вургемым да монь ужалаш намият…
Моло вере семын тыштат паша шагал, сандене ӱдырамаш-влак кокла гыч шукышт Нужа иксаште верланыше психоневрологический интернатыш коштыт, вийвал пӧръеҥ-шамыч – Москвашке, а самырык тукым элна мучко шаланен пытен.
Ялыште шӧрын кайыше, шӱйын сӱмырлышӧ оралте уке гаяк. Кажне сурт-пече шкешотан, иктыже весыж деч мотор, чатка да пеҥгыде. Уремыште кыдал марте але савар дене тӧр кушкын шогалше шудым, чашкерым, оралте пелен оптымо пырням, пум, эсогыл мардеж почеш «куржталше» кампет кагазым от уж. Ял калык илыме кумдыкшым арун кучаш тырша, пуракын кӱжгын шичмыжлан кӧра пӧртын тӱжвал вел ужашыжым эсогыл мушкеш, а уремым шӱкаҥдышым, сынжым локтылшым шылтала. Шукерте огыл, оксам поген, пычкемыш уремым волгалтараш светодиодан лампычкым налын. (Нуныжым вара лӱмын тарлыме электрик-влак сакаленыт.) Шӱгарламат ий еда шкеак тӱзата. Теве теният тудым йыклык эрыктен да угыч печылен. Пӱя ден ер-влакымат, нунын серыштымат яндарын куча. Вольыкым ашна, емыж-саскам, пакчасаскам ончен кушта.
Кундемым тӱжвач ончалмаштак шинчалан ик оҥай сӱрет перна, тудыжым ситыдымаш семынат палемдаш лиеш, очыни: ялыш пеш чапле асфальт корно пурта да 250 метр гыч руалме гай пыта, умбакыже шаргӱан корно наҥгая. Ялысе-влак дене мутланыме гыч рашеме: верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полшымо шотышто «Ончыкылыкыш корно» («Дорога в будущее») проект дене келшышын, Нужасе инициативный группо Рӱдӧ уремысе 1 км кужыт кугорным капитально олмыкташ документым ямдылен, тидлан 200 тӱжем утла теҥге оксамат поген. Марий Эл Республикын Промышленность, экономически вияҥмаш да торговльо министерствыже проектым сайлан шотлен, да республикын бюджетше сметыште ончыктымо 1,2 млн. теҥгеаш пашалан 927 тӱжем теҥге кугыт субсидийым ойырен, Морко районысо бюджет 67 тӱжем теҥгем ешарен.
Тӱҥ корным олмыкташ тӱҥалмылан чыланат моткоч йывыртеныт, ынде ял тӱҥалтыш гыч мечеть марте асфальт лиеш манын шоненыт. Но тудыжо пел корныланат ситен огыл…
– Сметым йоҥылышрак ыштеныт, – амалжым умылтарыш кодшо ий декабрь гыч пашам ышташ тӱҥалше Кокласола ял шотан илем администрацийым вуйлатыше Владимир Альбертович Павлов. – Нужа ялысе Рӱдӧ уремыш асфальт корным эше 1992 ийыштак ыштыме, тылеч вара тудым ик ганат ачалыме огыл. 26 ий жапыште корно чот локтылалтын веле огыл, йӧршын гаяк пытен, лаке ӱмбалан лаке шочын… Тидым шотыш налме огыл. Материалым сметыште ончыктымо деч шукыракат кучылтмо гынат, корным калыкын шонымыж семын садак тӧрлатен кертме огыл, сандене тиде пашам лакылам олмыктымо семын веле ончыктымо. Но тудым верысе калыкат, республикысе комиссият приниматленыт. Мут толмашеш, Нужа ялысе калыкым сай велым палемдынем: илышыжым тудо шкеак саемда, манмыла, кӱшычын волтен пуымым вучен ок шинче.
Вес азапымат палемден кодыде огеш лий. 1993 ийыште ялыште кок пачашан йочасадым чоҥеныт, но икшыве чот палынак иземмылан кӧра тудым школ-садыш савыреныт. Кызыт школышто 42 ӱдыр-рвезе шинчымашым пога, йочасадыш 19 икшыве коштеш. Тӱжвач ончалмаште школ-сад пеш чаткан коеш: кудывечымат келыштарыме, клумбымат тӱзатыме, оралтымат олмыктен чиялтыме…
– Но леведышна шӱкшӧ! Ынде мынярымше ий йӱр, лум вӱд витен пура. Тидын шотышто эсогыл Россий Президент Владимир Путинлан полышым йодын возенна, – манеш школын завучшо, историй предметым туныктышыжо Фарис Махмутович Фахриев. – Весат чоным кочкеш: паша ситыдымылан, укелан кӧра самырык-шамыч ял гыч каят… А нунын деч посна шочмо кундемнан сай ончыкылыкшо нерген ойлаш да мужедаш лиеш мо? Адакше тымарте ялт суас ялышкына каче-влак оръеҥым марий, руш да моло калык гыч кондаш тӱҥалыныт. Тидыже тичмашлыкнам мыняр-гынат луштара, шонем.
Шочмо вер, шочмо калык да шочмо йылме верч тыге тургыжланыше айдемым илышыштем икымше гана ужмемла чучо. Да Фарис Махмутовичын чынже денак виян патриот улмыжлан кӧраненат колтышым.
… Ончыч шаргӱан корно дене гылде-голдо лӱҥгалтын, а вара асфальт дене вы-ыж кудалын, Нужа гыч Красный Стекловарыш наҥгайыше кугорныш лекна. Корнымбалне кодшо кугу ялым, профнастил савар дене авырен налме ончычсо колхозын фермыжым, кече ваштареш йыл-йол модын кийыше ерым ончен шоналтышым: «Уке, тыгай кӧргӧ виян калык дене тиде ял йомшаш огыл…»
Маргарита ИВАНОВА
М.СКОБЕЛЕВЫН фотожо.
