ЭРТЫШ ИЛЫШ ДА КРАЕВЕДЕНИЙ

«Юмын каргыме вер»

Шукерте огыл «Дикие дворники» республикысе экологий толкынын еҥже-влак Звенигово районысо Суслоҥер деч тораште огыл верланыше Серебряное ерын сержым эрыкташ миен коштыныт. Марлаже тудым Комбо ер але Пошым ер маныт. Коллан поян пеш сылне вер, но тудын дене кылдалтше историйже-влак моткоч шучко улыт.

Мом арала Комбо ер?

Тиде ер Российысе «Оборонлес» военный лесничествын кумдыкыштыжо вераҥын. Сандене тудын пашаеҥже-влакат, торым эрыкташ полшаш манын, чыла йӧным ыштеныт, техникымат ойыреныт. Эколог-влак ер деке лишеммышт годым ик ӧрыктарыше памятник воктенат шогалыныт. Кугу Отечественный сар годым 1941- 1943 ийлаште тушто военный лагерь лийын улмаш. РФ Обороно министерствын Рӱдӧ архившын данныйже почеш тушто 31-ше ден 46-шо запасной да 47-ше тунемме стрелковый дивизий-влак дислоцироватлалтыныт. Тыгак 102-шо ден 105-ше гаубично-артиллерийский бригаде формироватлалтын. Официальный данный почеш  сар жапыште тушто 10 тӱжем наре салтак службым эртен, а Сурокышто — 20 тӱжем наре. Мынярын коленыт, тачат раш огыл.  Иктешлен ойлаш гын, ер воктенак сарыш колтышашлык салтак-влакым чумыреныт. Вес семынже тудым Суслоҥгер учлаг маныныт. Тӱҥ шотышто тушто пулемётный взвод-влаклан командирым ямдыленыт. Тудо пагытым шарныше-влакын ойлымышт почеш лагерьым тунам «Юмын каргыме вер» маныныт. Молан манаш гын шужымашым, йӱштым, тӱрлӧ черым чытен лекде, шукынжо сарыш каен шудеак коленыт. Нуным чылаштымат ты кундемысе шӱгарлаштак тоеныт. Варажым шӱгарлаште вер ситен огыл, сандене колышо-влакым чодыра ден коремлаш уреныт, ерышкат кышкеныт.  Шукыштын родо-тукымышт увер деч посна йоммо нерген серышым налыныт. Тыгайже Совет Ушемын тӱрлӧ кундемыштыже лийыныт.

Ты лагерь да кундемже нергенат шагал палена, молан манаш гын материал-влак алят «секретно» гриф дене пеҥгыдемдалтше улыт. Но тудо пагытыште мо ышталтме нерген икмыняр возымым Интернетыште муаш лиеш. Российысе да Татарстан Республикысе тӱвыран сулло журналистше, писатель Николай Сорокинат кодшо ийын «Вечная Волга» книгам савыктен луктын ыле. Тудын возымыж почеш, Историй да тӱвыра памятник-влакым аралыме всероссийский обществе шке шулдыр йымакыже Суслоҥгерыште лийше военный лагерь кумдыкымат  налын.  Писательын шкенжынат ачаже лач ты лагерь гоч эртен. А книгам возымыж годым шкежат Суслонгерыш толын коштын, тудо жапым шарныше-влак дене мутланен. Салтак-влакын тушто мом чытен лекмышт нерген ым каласкалымым ӧрын колыштын.

1943 ий деч вара учлагерьым военнопленный-влакын лагерьышкышт  савыреныт. Суслоҥгер воктеч военно-полевой узкоклейке лийын, кӱкшака-верже кызытат уло. А кодшо курымын кандашлымше ийлаштыже тушто Обороно министерствын каныме базыже верланен манын лийын, возат. Суслонгер школын самырык краеведше-влак кызытат ты лагерьыште лийше-влакын ешыштым кычалыт. Погымо материал негызеш книгам савыкташ шонат.

Сарыш миен шуде…

Военный лагерьыште условий чынжымак пеш начар лийын. Тидым пеҥгыдемдаш манын, Йошкар-Олаште илыше классный воспитатель Н.Хамитован шарнымашыжым кондем. Тудо шке жапыште Сурок, Суслоҥгер станцийлаште ты ийлаште мо ышталтмым рашемдаш могай гына архивыш эҥертен огыл. Чылаж вереат  гыч «увер уке» манме вашмутым налын. Вара тудо Йошкар-Оласе ЗАГС-ыш миен, 1941-1945 ийлаште колышо салтак-влакын картотекыштым шерын лектын. Тыге тудо Марково шӱгарлаште гына тойымо 795 салтакын фамилийыштым рашемден. Суслоҥгерыште, Сурокышто колышо салтак-влакым оласе эмлымверышкат колтеденыт улмаш. А лагерьышкыже фронтыш колтышаш салтак-влакым элнан тӱрлӧ регионжо гыч чумыреныт. Тышке куснышо часть-влакын такшат шкеныштынат ни пещевой блокышт, ни саркуралышт, ни чияш вургемышт лийын огыл. Тышке толмекыштат тыгай сӱретак вучен. Шыже, теле тунам йӱштӧ лийын. Салтак-влак землянкым ыштеныт, чодырам руэныт, пырняжымат вачӱмбалнышт  нумалыныт. Кажне  кечын колышо-влакым тоеныт. Кочкышым кӱртныьгорно воктене кычалан, кӱчен коштшо-влак пеш шукын лийыныт…

Кугу Отечественный сарын ветеранже Н.Т.Анохинын серышыж гыч ужашыштат тидын нергенак ойлалтеш: «Мемнам  сарыш латшым ияшымак налыныт. Мый шым ий сарыште лийынам, но эн неле илышым Суслоҥгерыште чытенам. Сарыш миен шуде, туштак шукын коленыт. Южыштын кидыштым, йолыштым йӱштӧ налын, ала-кӧжым чер коштартен. Уремыште 40 градус йӱштӧ шоген, а шокшо вургем лийын огыл.  Лач тыгай условийыште ме шочмо элнам аралаш фронтыш каяш йодмашым возенна, но мемнам колтен огытыл. Южо салтакше, чыла тидын чытен кертде, сарыш шылын каен…».

А чотрак черлыжым Йошкар-Оласе эмлымверыш колтеденыт.  Йошкар-Оласе эмлымверыште ыштыше А.Добрынинан шарнымашыже: «1941 ий. Ноябрь. Мый Волков уремыште верланыше оласе эмлымверыште ыштем. Тӱҥ врач мыланна ОЗаҥ гыч толшо поезд дене Сурокысо воинский часть гыч  черле салтак-влакым кондымо нерген увертарыш. Поезд толын шогале да тушеч каҥгешт пытыше, вийдыме самырык салтак-влакым луктедаш тӱҥалыыч. Нуно тӱрлӧ национальностян лийыныт:узбек, мордва, татар, руш… Шукынжо рушла мутланенжат моштен огытыл. Медицине оформленийым, санобрработкым ыштен шуктыде нуно коленыт. А вара йӱдым нуным имне дене Марково шӱгарлаш шупшыктеныт. Чылаштым пырля тоеныт….»

Вашталтышым вучен шуктеныт

Учлагерьже  гычат кажне кечын барак ден землянкыла гыч колышо-влакым луктыныт. Салтак-влаклан пукшышаш киндым вӱд дене вареныт. Икте-весын совлаштымат шолыштыныт, шӱрым кочкашышт нимо дене лийын. Тидын годым нуно эше чодырам руымо пашам шуктеныт. Начальник шкенжым янлык гай кучен, возат. Тудлан иктаж-мо келшен огыл гын, салтакым шӱктарен веле огыл, лӱенат пуштын кертын. Салтак-влак шужен кӱпненыт гын, тудо шке пийжылан ӱмбалан мелнам пукшен. Нунылан  ойырымо формым, шокшо вургемым, портышкемым, кочкышым пазарыште ужаленыт. Эсогыл салтаклан родо-тукымжын колтымо сукарам вуйлатыше-влак пазарыште ужаленыт. Южо салтакше тыгай илышым чытен кертын огыл, шкенжым шкак пытарен. Угыч толшо-шамычлан барак ден землянкылаште вержат ситен огыл. Шыжым эсогыл плащ-палатке дене пӱтыралтын малашышт  логалын. Землякныклаштыжат кок ярусан нарыште маленыт, кӱпчык олмеш оҥа, матрац олмеш кож укш лийын.

Лагерьыште чыташ лийдыме условий нерген главнокомандующий Сталинлан вуйшиймашан серышым возышо-шамычат лектыныт. Тидын деч вара 1943 ийыште Марий кундемыш Сталинын лишыл еҥже Клим Ворошилов тергымаш дене толын коштын.  Тудо салтак строй ончылно дивизий командирым шкежак лӱен пуштын. Салтак-влакын илыш условийыштым тыгайыш шуктымылан икмыняр офицерымат  тыгак лӱеныт. Но Ворошиловын толмыж деч ончыч эшеат шучко сӱрет лийын. Салтак-влакын кушто тойымыштым шылташ манын, дивизий командирын кӱштымыж почеш, ты верым мланде дене тӧр ыштеныт. Командирлан тугеже лийын мом шылташ. Мутат уке, сар деч вара ятыр шӱгаржым муыныт. Чыла тиде факт Николай Сорокинын  книгаштыжат ушештаралтеш.  

Шарныктыш уло

Суслоҥгерысе военный частьыште Татарстан Республик гыч шукын лийыныт. Интернетыште поснак Верхнеуслонский район гыч салтак-влакын  родо-тукымыштын шарнымашышт ятыр. Очыни, санденак татар-влак варажым  Комбо-ер воктене памятникым вераҥденыт. А ончычсо лагерь олмышто  минаретым келыштареныт. Нуно тушко эре гаяк вуйым саваш толын коштыт. Кугу Отечественный сарлан пӧлеклалтше тоштер- мемориал (тудо Озаҥ кремльыште верланен) вуйлатыше Михаил Черепановын ойлымыж почеш, Суслоҥгерыште 300 наре татар салтак колен.

Иктешлен каласаш гын, шучко вер. Мо тунам тушто ышталтме нерген тӱрлӧ еҥын шарнымашыжат икгаяк шучко улыт. Южо возымым шинчавӱд деч посна от луд. Эн шучкыжо теве кушто: вет Суслоҥгерыште сар каен огыл, тушманат, эсогыл самолётшат ты кундемыш толын шуын огытыл. Шкенан еҥ-влак шкенан калыкым тынар пытареныт, лектеш. Суслоҥгер шӱгарлаште шогалтыме  обелискыште колышо-влакын лӱмыштым ужаш лиеш. А увер деч посна йомшыжо эше мыняре лийын?

«Илен лекташ «марий» пареҥге полшен»

Интернет гыч весымат пален налаш лиеш. Суслоҥгер деч 10 километр ӧрдыжтырак 1944-1945 ийлаште крымысе татар-спецпоселенец-влакын лагерьышт лийын. Крым гыч Марий Элыш 8597 еҥым депортироватленыт. Тӱҥ шотышто ӱдырамаш, йоча да илалше-влак лийыныт. Нуно тушто 12 ий нигуш  каен кертде иленыт. Бараклаш лучко еҥ дене илаш пуртеныт да чодыра пашам ыштыктеныт. Изирак йоча ден ӱдырамаш-влак укшым руэныт, илалше-влак пушеҥгым йӧрыктеныт, шошо-шыжым чодырам шынденыт. Тӱҥалтыште  нунылан кечыште 600 грамм кинде дене ойыреныт гын, варажым 150-200 грамм дене гына. Тудыжымат налын шукташ кугу черетым чытен лекташышт логалын. Возат, воктенак военнопленный-влаклан лагерь лийын, тушто нуным сайрак пукшеныт.

Депортацийыш логалше татар-влакын шарнымаштышт теве мом возымо. Ончыч марий-влак,  илаш куснышо татар-влакым ужын, капкам, окнам петыреныт. Омсаш але капкаш тӱкалтымым колын, виш гоч гына эскереныт. Жап эртымеке гына рашемын, марий-влаклан ончылгоч увертареныт улмаш: толшо татар-влак Шочмо элын предательже улыт веле огыл, эше айдемымат кочкын кертыт. Но эркын-эркын татар-влакын илышышт саемын толын.

Социологий науко кандидат, Крымысе инженерно-педагогический университетын научно-шымлыше институтшын доцентше Рефик Куртсеитоват  Марий кундемыш депортацийыш логалын. «Крымские татары в условиях спецпоселений в Марийской АССР в 1944-1956 годах. Долгий путь возвращения на Родину в Крым» пашаштыже палемдыме почеш, 1960-шо ийлаште Татар национальный толкын кок переписьым эртарен. Нуным иктешлыме почеш пале лийын: спецпоселенийлаште икымше кок ийыште гына 46,2 процент калык колен. Марий кундемыште илыше спецпоселенец-влакын шарнымаштышт  тыгай ой ушештаралтеш: «Мыланна илен лекташ марий пареҥге полшен». Тусо  йоча-влак марий ял еда кӱчен коштыныт. Тунамсе жап Куртсеитовын пашаштыже   марий-влак дене илыше аважын шарнымашыже гоч коеш: «Эре кочмо шуын. Кунам шем киндым шер теммеш кочкаш тӱҥалына манын шоненна». Икмыняр жап гыч веле татар еш-влак пакчам шындаш тӱҥалыныт, тӱҥ шотышто — пареҥгым. Вольык шотеш казам ашнаш, пазарыште емыж-саскам ужалаш тӱҥалыныт. Илен лекташ тидат полшен. 

А сар пытымеке, спецпоселенец-влакын илыме верыш пӧръеҥ-влак пӧртылаш тӱҥалыныт. Сталинын колымыжо нунылан мӧҥгышкышт пӧртылаш  ӱшаным пуэн. Варажым нуно Озаҥышкат лектын коштын кертыныт.   

Спецпоселений режимым тӱрыс 1956 ийыште гына кораҥденыт. Татар-влак чыла вере каен кертыныт, но Крымыш огыл. Марий кундем гыч шукынжо Казахстанысе целинаш, Акмолинский, Павлодарский областьлаш, тыгак Узбекистаныш, Таджикистаныш илаш кусненыт. Таче Суслоҥгерыште лагерь нерген  татар шӱгарла гына ушештара.

Крымысе татар-влак шочмо кундемышкышт 1990 ий 11 июль деч вара,  СССР Министр-влак Советын пунчалже лекмеке, гына пӧртыл кертыныт. Тудын дене келшышын крымысе татар-влак Крымыште мландым, чоҥышашлык материалым яра налын кертыныт. 2010 ийыште эртыше всероссийский перепись почеш Марий Элыште 22 крымысе татар ила.

Светлана Носова ямдылен.

Снимкылаште: Кугу Отечественный сар годым шужен да черланен  колышо 46- ше ден 47-ше запасной стрелковый дивизий-влакын салтакыштлан памятник; Татарстанысе Верхнеуслонский район гыч толшо-влак родо- тукымыштлан шындыме памятник; Комбо ер, окоп лийме вер.  

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий