ЭРТЫШ ИЛЫШ ДА КРАЕВЕДЕНИЙ

Чынжымак, тудо акрет марий-влакын…

Йылмым, литературым да историйым научно шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институтын археологшо-влак Кострома областьыште кугезына-влакын кышаштым муыныт.  

Нуно тушто финн-угор калык-влакын IX-XI курымлаште илыме  «Кузинский хутор-влак» манме шӱгарлаште пургедме пашам эртареныт. Тидыже Шарьинский районын, Шарья олан администрацийыштын полышыштлан эҥертен, Костромасе тоштер-заповедникын пашаеҥже, Руш географический обществын волонтержо-влак дене пырля шукталтын. Марий Эл гыч лийше научный группым МарНИИЯЛИ-н пашаеҥже Александр Акилбаев вуйлатен.

Кокла курымлаште Юл кундемыште  илыше финн-угор тукым Шарьинский раойнысо Шарья ола деч кечывалвел-касвелныла, Кузинки эҥерын шола серыштыже илен. Эҥерлан лӱм тушто лийше кордон деч куснен. Шӱгарлажым мемнан археолог-влак эше 2003 ийыштак верештыныт. Тунам лӱмлӧ археолог Валерий Никитин тушко шке группыж дене шымлыме пашам эртараш коштын. Лач тунамак ты верым археологий объект семын пеҥгыдемденыт да мумо икмыняр экспонатым варажым Шарья оласе тоштерыш пуэныт. 2014 ийыште тушто археолог Татьяна Никитинан экспедицийже  пургедме пашам тӱҥалын. Икымше гана эртарыме экспедицийым иктешлыше материал Российсе науко академийын научный савыктышыштыже лектын. Ученый-влакын ойлымышт почеш ты памятник шотышто шымлымаште эн нелыже тудо могай калыкыным рашемдымаште лийын. Археолог-влак тунам пермь да юл-финн калык-влак йӱлалан келшен толшо вургемым, тойымо годым пырля пыштыме арверым ятыр муыныт. Сандене шӱгарлам IX-XI курымласе семын палемденыт.

Тений шӱгарлам пургедме годым 80 квадрат метр кумдыкышто марий археолог-влак 14 объектым — 13 шӱгарым да колышо пелен пырля пыштыме ик комплексым — верештыныт. Пырля пыштыме комплексше кок шугар коклашке вераҥдалтын улмаш. Тушко колышын йодмыжо почеш але колышылан родо-тукым деч пӧлек семын вургемым, арверым пыштеныт. «Кузинский хутор-влак» шӱгарлаште мумо комплексыште вургем, шуко сылнештарыш да шун гыч кӧршок лийыныт.

Археолог-влакын палемдымышт почеш, лач ты шӱгарлаште гына марий-влакым кремаций йӧн дене тоеныт. Моло вере тыгай факт вашлиялтын огыл. Тойымо верыш йӱлалтыме лум, кӱртньӧ арверым, сылнештарышым пыштеныт. Кӱртньӧ арвер ден сылнештарышыжат нуным ончыч  йӱлалтыме лийме нерген палдарат. Чыла тидым портыш але пу оҥа ӱмбаке вераҥденыт.  

Тичмаш налмаште, тений эртарыме пургедме паша шӱгарым датироватлыме шотыштат 2014 ийысе иктешлымашым пеҥгыдемден. Тудо чынжымак кугезе марий-влакын шӱгарлашт. Тидым тойымашке пырля пыштыме комплексыште сылнештарыш улмат пеҥгыдемда. Тений пургедме годым археолог-влак IX-XI курымлаште илыше марий-влаклан келшен толшо эше икмыняр настам верештыныт: «ӧрышан» щитковый шергашым, глазовский типан гривным, граненый дрот  кидшолым, ӱдыр имнешке сынан оҥсакышым. Тыгак лодакыште кийыше кинжал ӧрыктарен. Тыгайжым ученый-влак тудо пагытысе моло марий шӱгарлаштат учёный-влак верештыныт. Касвелнырак илыше марий-влакын кундемлаште мумо гай шергашымат, пижыкташ кучылтмо настамат- фибулым верештыныт. Чыла тидыже Юл кундемыште илыше-влакын сатулымо  пашашт сайын вораҥме дене палдара.

Но кызытеш рашемдышашлык йодыш садак кодеш. 2014 ийыште  мумо элемент-влак (маска сынан оҥсакыш, колышо еҥым йӱлалтымеке, тудын кальцинироватлалтше лужо моло арвер дене пырля тойымо лакыш эркын волен шичме) Кама пелен илыше финн-угор тукымыш пурышо калкыным ушештарат. Учёный-влакын ойлымышт почеш, марий-влак кальцинироватлалтше лум тойымо годым тудым лаке пундашке пыштеныт да вургемым айдемын илымыж годым чийыме радамлан келшышын оптеныт. Сандене ученый-влакын тыгай шонымашышт шочын: ты кундемыште кок тӱрлӧ калык илен, да нуно шке родо-тукымыштым  ик шӱгарлаште тоеныт. Тыгайже Юл-Урал регионысо моло шӱгарлаште пеш шуэн вашлиялтеш. 

Чыла погымо материалым археолог-влаклан эше иктешлаш кодеш. Александр Акилбаевын палемдымыже почеш, памятник тидын дене веле огыл ӧрыктарыше. Эшежым тылеч ончыч рашемдыме кокла курымласе марий культурын памятникше-влак кокла гыч тудо эн йӱдвелне верланен. Археолог-влак пургедме пашам тушто умбакыжат шуяш тӱҥалыт. «Уло кушто пургедаш, уло мом кычалаш, — ойлат. 

Светлана Носова.

Снимкылаште: тойымо вер палдырна; Марий археолог-влак (А.Акилбаев – кокымшо), мумо шун кӧршок.

Фотом МарНИИЯЛИ-н специалистше-влак деч налме.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий