Йошкар-Олаште кодшо кечылаште Калык-влак кокласе кыл шотышто советын заседанийже эртыме гутлаште шарнаш кодшо ик татлан марий калыкнан историйже да йӱлаж дене кылдалтше икмыняр арверым РФ президент В.Путинлан пуышашлан кучыктымым шотлыман. Нуным элым вуйлатышылан мемнан эн лӱмлӧ кидмастарна-шамыч лӱмын ямдыленыт.
Нине пого кузе шочмо нерген Марий калыкын федеральный национально-культурный автономийжын председательже Л.Яковлева каласкала. В.Путин дене вашлиймыж деч ончыч Лариса Николаевна ик оҥай тат дене палдарен: «Мый президентым марий калык лӱм дене веле огыл, тыгак республикыште илыше икоян чыла еҥ лӱм дене саламлынем. Но тылеч ончыч але марте шылтен ашныме ик тайным почнем. Заседаний кайыме жапыште пӱрдыш шеҥгелне Владимир Владимировичлан погынымаш деч вара кучыктышашлан марий кидмастар-влакын ямдылыме икмыняр арверым пуэна. Тиде – марий калыкын лӱмжӧ, акрет историйже да йӱлаж дене кылдалтше икмыняр арвер. Иктыже — мемнан ик эн уста кидмастарна Ираида Александровна Степанован вуйлатымыж почеш тыгаяк кидмастар-шамычын ямдылыме марий тувыр».
Лариса Николаевна кажне арверын ойыртемжым почын пуэн. Теве тӱрлеман тувырым акретсе марий тӱрын ойыртемжым тӱрыс шотыш налын ямдылыме. Кажне тӱржӧ: кеч вачысым але оҥысым нал – осал вий деч аралтышым ончыкта. Саркурал секир тамга – тушманым руал кудалтыме нерген ойла. Нине тӱр марийын кӱрылтдымӧ илыш пӧрдемжым ончыктат, тиде пеш кугу символ. Чыла тамгажат куатле юзо виян. Ик изи ургылтыш палат, ик изи пӱшкылтышат тыглай шочын огытыл, мом-гынат ончыктат
Але ший дене сӧрастарыме коваште кӱзанӱштым налаш. Тудым кидмастар В.Кириллов ыштен. Марий калык шийым акрет годсек поснак пагален, тудлан кумалын манаш лиеш. Ший марий сарзын символжылан шотлалтеш, нуно вургемыштымат ший дене сӧрастараш йӧратеныт.
А теве кӱзануштӧ пелен кӱзым археолог-влакын кӱнчышыштла мумо лач тыгаяк кӱзӧ деч кодшым ончен ямдылыме. Тыгай наста дене марий-влак 8-11 курымлаште пайдаланеныт. Тиде черемис сарзын ший да вӱргене гыч ыштыме кӱзыжӧ, тудын тале сарзе лиймыжым ончыкта. Тудым уста кидмастар В.Ермаков ямдылен.
Теве тыгай арверым президентлан кучыкташ пуэныт. Ты пӧлек тудлан келшен манын шонена.
™лно Марий калыкын федеральный национально-культурный автономийжын председательже Л.Яковлеван заседанийыште ойлымо шомакше дене палымым ыштена. Тудо погынышо-шамычым марий йылме дене саламлен. Палемдыман: РФ президент пеленсе Советын вич ияш историйыштыже икымше гана национальный йылме дене саламлалтын вашлийме.
Кажне калыкын шке чурийже, йӱлаж ден культуржо
Пагалыме Владимир Владимирович! Пагалыме йолташ-влак!
Марий Эл Республикын шуко национальностян чумыр калыкше лӱм дене мый тендам марий калыкын йылмыж дене, шке шочмо йылмем дене, саламлышым да Советын верыш лекме заседанийжым эртарыме верлан мемнан республикым, Йошкар-Олам ойырен налмылан таумутым каласышым. Тидыже мыланна пешак кугу ӱшан да чап.
Марий Эл Республик – тиде мемнан шуко национальностян куатле элнан ужашыже. Элыштына тӱрлӧ йылме дене кутырышо калык-влакын да культурын представительышт шуко курымла дене илат, пашам ыштат, ешым погат, йочам куштат да ончыкылык нерген шонат. Российын да шке изи родиныштын ончыкылыкышт верч шонат. Республикыште шкешотан национальный культурым арален кодымаште да вияҥдымаште 35 мер объединений тырша, нунын вий-куатыштлан властьын кугыжаныш ден муниципальный органже-влак кумдан эҥертат.
Тӱҥ консультативно-совещательный орган семын правительстве пелен Кугыжаныш национальный политикым илышыш пуртымо шотышто комиссий ышта. Тудым шукерте гына огыл Марий Эл Республик вуйлатышын пашажым жаплан шуктышо Александр Александрович Евстифеев вуйлаташ тӱҥалын. Тылеч вара тудо вигак мер объединений-влакын еҥышт дене вашлийын.
Республикыште шагал огыл проблеме погынен. Ты вашлиймаште шочмо йылмым тунемме, марий йылме дене учебникым, сылнымут литературым, журналым савыктыме, национальный телепрограммым ончыктымо, власть органлашке марий калык гыч лекше кадрым пашаш утларак налме шотышто пӱсӧ йодыш-влак тарваталтыныт. Погынымаште ӱшан шочын: кӱшнӧ каласыме чыла проблеме кораҥдыме лийыт.
Мутым пуаш йодшо эше ик организаций – тиде республикым вуйлатыше пелен Религий объединений-влак дене кыл шотышто совет. Регионышто тӱрлӧ юмыйӱла конфессийыш: православный христианствыш, исламыш, буддизмыш — пурышо еҥ-влак илат. А марий калыкын шӱм-чон помышшо гыч тӱҥалтышым налше религий вералан акретсе марий юмыйӱла шотлалтеш. Тудо официальный организаций семын ышталтын. Кызыт кугыжаныш тудлан шнуй ото-влакым арален кодаш полша, тидлан нуным культур наследий объект семын регистрироватла. Власть орган ден мер организаций-влакын иквереш пашам ыштыме тыгай йӧн республикысе муниципальный органлаштат кучылталтеш.
Лач Российын тора кундемлаштыже шочмо йылме аралалт кодеш, калык йӱла шукталт толеш, йӱла пайрем-влак эртаралтыт. Тидлан пример шотеш шуко кондаш лиеш: татар-влакын – Сабантуйышт, удмурт-шамычын — Герберышт, чуваш калыкын – Акатуйышт, руш-влакын — трацийыш пурышо йӱлам шуктымо ™ярняшт да, мутат уке, марий калыкын тӱҥ пайремже – Пеледыш пайрем.
Республикыште кажне гаяк муниципальный образований тӱрлӧ калыкын культуржым вашла пойдарыше наций-влак, регион-шамыч кокласе мероприятийлам эртарыме тылеч моло вере нигушто вашлиялтдыме верлан шотлалт кертеш. Курыкмарий районышто «Пеледыш айо» муро пайрем, Морко районышто сӱан йӱла фестиваль-конкурс, У Торъял районышто еш да родо-тукым коллектив-шамыч коклаште конкурс, Килемар районышто «Кугезе мланде» фольклор-этнографий фестиваль, молат шукертак поро йӱлаш пуреныт.
Россий Федерацийын 17 регионыштыжо марий-влакын 65 мер организацийыштым регистрироватлыме. Эн шуко еҥанлан, поян историянлан марий калыкын регион-влак кокласе Мер Каҥаш толкыныштым, Марий Ушемым, Марий национальный конгрессым, ӱдырамаш-влакын «Саскавий», самырык-влакын «ВийАр», «Увий» организацийыштым, икмыняр молымат шотлыман. А эн самырык мер организаций – Российыште марий-влакын федеральный национально-культур автономийышт. ФНК-н советше пашажым Российысе субъектлам вуйлатыше-влак дене чак кылым ыштен ик ойыш шуын виктара. Шочмо республикым вуйлатыше-влак мыланна кумылын полшаш тӱҥалыныт.
Мыланна ик эн ончыч шуктышаш задачылан самырык-влак коклаште эртарышаш паша шотлалтеш. Икте куандара: самырык марий-влак шкештат чулым да уым кычалше улыт. Самырык-влакын слетыштым эртарымаш йӱлаш савырнен, тушко марий-шамычын тӱшкан илыме чыла регион гыч ӱдыр-рвезе-влак погынат. Ялысе самырык-влакым этно- ден экофорум чумыра. Самырык журналист-влаклан тыгаяк мероприятий эртаралтеш. Самырык мер пашаеҥ-влакын тӱҥалтышышт почеш тарватыме «Мый марла ойлем» акций кажне ийын шукырак рвезе ден ӱдырым пога. Акций годым марий йылмым палымым тергыме конкурс ден викторине эртаралтыт. Марий йылме дене диктантым эртарымаш тыгак ий еда кумданрак шарла.
Марий йылме Интернет сетьыштат шке вержым муын. Самырык специалист-влакын тыршымышт дене марий йылмым тӱнямбалсе 97 йылмыш кусарыше ойыртемалтше программым ыштыме. Шочмо йылмылан тӱняш кумда корным почмылан кӧра марий культурым арален кодаш йӧн ешаралтеш. Чыла тидыже марий йылмын лӱмжӧ нӧлталтше да шарлыже, тудо эреак кӱлеш лийже, мемнан икшывына-влак шке шочмо йылмыштым кумылын тунемышт, шкенан марий поэтна, писательна, композиторна-влак шочынак шогышт манын ышталтеш. Тыгай корныжо региональный ден федеральный кӱкшытан грантым ойырымаште ик ончыл верыш лектеш гын, пешак сай ыле.
Моло ой ден темлымашат улыт. Йошкар-Ола финн-угор театр тӱнян рӱдыжлан шотлалтеш. Кажне кок ийыште тыште финн-угор калык-влакын чыла национальный театрыштым чумырышо фестиваль эртаралтеш. Тыгаяк театр тюрк йылме дене мутланыше, Йӱдвел Кавказ кундемыште илыше калык-влакын, моло калыкын уло. Но Российысе шуко национальностян театр искусствым чумырышо ик площадке таче мартеат ышталтын огыл. Москваште национальный театр-влакын Всероссийский фестивальыштым уэш эртараш тӱҥалаш темлена.
Мер толкын-влаклан методике полыш кӱлеш. Келшымаш пӧрт, Национальность-влак пӧрт ресурсный ден образовательный рӱдер сынан лийшаш улыт. Нуно национальность-влак коклаште кыл шотышто проектым илышыш пуртышо кугыжаныш власть орган ден гражданский обществе институт-влак коклаште вашкылым ышташ полшен кертыт ыле. Кугыжаныш национальный политикыште негызлан налшаш паша радамым ямдылаш кӱлешлан шотлена. Шонымына почеш, тыгай ресурсный рӱдер Россий Федерацийын кажне регионыштыжо лийшаш.
Пагалыме Владимир Владимирович, Те ойлымыда годым 1 июльысо указ нерген ушештарышда. Тудо мыланна, мер пашаеҥ-влаклан, пашаште у йӧн ден корным почеш, да ме национальность-влак коклаште тыныслыкым да икте-весым умылымашым ыштымаште, Российысе тӱрлӧ нацийын икойыш шуын илымыжым пеҥгыдемдымаште гражданский обществын вий-куатшылан эҥерташ чылажымат ышташ тыршена.
А.АНДРЕЕВ ямдылен.
