Эрла, 21 июньышто, Марий АССР-ын Конституцийжым приниматлымылан 80 ий темеш. Тудо кундемнам вияҥден колтымаште моткоч кугу шÿкалтышым ыштен. Тунамсе жап да илыш умылымаш нерген Марий Эл Кугыжаныш Погын Председательын алмаштышыже А.Н.Иванов дене мутланена.
— Анатолий Николаевич, ме палена: Марий АССР-ын Конституцийжым Марий АССР Совет-влакын Чрезвычайный XI погынжо 1937 ий 21 июньышто приниматлен. Тидыже марий-влаклан да республикыште илыше моло калыклан мом пуэн?
— Тÿҥалтышлан палемдаш кÿлеш, 1921 — 1936 ийлаште Марий автономный областьын Пашазе, кресаньык да красноармеец-влакын ушемышт лу областной съездым эртарен. Нуно кундемнан экономикыже ден тÿвыржым вияҥдаш чот полшеныт. А 1936 ийыште СССР-ын Конституцийжым приниматлымеке, кумда элнан административно-территориальный деленийышкыже вашталтышым пуртымо. Тудын дене келшышын, Марий автономный областьна Марий АССР маналташ тÿҥалын. Моло кугу йодыш дене пырля тиде вашталтышымат республикнан Конституцийыштыже пеҥгыдемдаш кÿлын.
Марий АССР-ын Конституцийже кундемнан пӱрымашыжым саемдаш моткоч кугун полшен. Тудын дене келшышын, марий кундемнан да калыкнан илышыжым ялозанлык, социальный да тӱвыра сферлаштат саемдыме. Тиде Конституцийыштак республикнан кугыжаныш кучемжын эн кӱкшӧ органже шотеш Верховный Советым ышташ палемдалтын. Тудым 1938 ий 6 июньышто сайлыме. Тылеч ончыч сайлыме округлаште РСФСР-ын да Марий АССР Верховный Советын депутатышкыже кандидат-влакым темлымаш кампаний моткоч чолган эртен. Тыгодым, мо оҥайже, шкеныштын ончылъеҥыштым, эн тале пашаеҥыштым темлыме деч посна элнан вуйлатышыже-влакымат монден огытыл. Мутлан, Кужэҥер район Нуръял ялсоветыш пурышо «Пиштер» колхозын пашаеҥже-влак Йӱледӱр сайлыме округ гыч Верховный Советын депутатышкыже кандидат-влак шотеш бригадирышт Петров деч посна эше Сталиным, Молотовым, Ежовым, Калининым, Микояным да Андреевым темленыт.
1938 ийыште Марий АССР-ын Верховный Советшым ыштыме дене пырля Пашазе, кресаньык да красноармеец-влакын ушемышт да тудын исполкомжо шке пашаштым мучашленыт. Вигак республикынан кӱшыл законодательный органжын – Верховный Советын — комиссийже-влакым формироватлыме. Марий АССР-ын Конституцийжын 19-ше да 20-шо статьяже-влак дене келшышын, Верховный Советын депутатше-влак ныл ийлан сайлалташ тÿҥалыныт. Тунам тиде органын пашажат ситышын, вийжат моткоч кугу лийыныт. Конституций почеш, Верховный Совет Марий АССР Конституцийыш ешартыш ден вашталтышым пуртен шоген, республикнан административно-территориальный районжо-влакым шеледен, нунын да ола-влакын чекыштым палемден, ялозанлыкым вияҥдыме планым пеҥгыдемден, бюджет йодышым ворандарен да моло пашамат шуктен.
— Конституцийым прниматлыме годым Совет Ушемыште да тÿнямбалне лийше событий-влакымат шотыш налыныт, шонем.
— Мутат уке, чылажат шотыш налалтын. Тунам Совет Ушемыште калык йӱдшӧ-кечыже у илышым чоҥен: ял калык пасум курал-ӱден, вольыкым ончен, у полат-влакым нӧлтен. Тиде пашам у кÿкшытыш нöлтал колташ лачак Конституций кÿлын.
Мондыман огыл, тудо жапыште класс кучедалмашат тÿрыс пытен огыл улмаш. Калыкын тушманже-влакымат эреак судитленыт, сандене тӱткылыкат ончыл верыште лийын. «Калык тушман-влакын, фашизмын, троцкистско-бухаринский да буржуазно-националистический агент-шамычын историйын ораважым мӧҥгешла савыраш тӧчымыштым ончыде, у илыш чоҥалтеш, — возен 1938 ийын июньысо номерыштыже «Марий коммун» газет. – А мемнан шемер-влак ончылно вес кугу задаче шога – шошо агам сайын эртарен колташ да 7-8 миллиард пуд киндым налме шотышто сталинский заданийым шукташ! Тиде планым шуктышашлан стахановский движенийым, социалистический соревнованийым эшеат вияҥден колташ кӱлеш».
Ойлымо нине шомак марий кундемыште яра мут лийын огытыл. Ял илыш эреак уэмын толын. Калык стахановский толкыныш уло кумылын ушнен. Тунам эн тале-влак паша нормым 200-300 процентлан темен шогеныт, но почеш кодшо колхоз-влакат ятырын лийыныт. Мутлан, 1938 ий 8 майыште лекше «Марий коммун» газет У Торъял районысо Орша ялсоветыш пурышо Молотов лӱмеш колхозым шылтален возен. Тушто 7 майлан планын 10 процентшым веле ӱденыт улмаш. Тыгодымак ятыр моло колхозышто, мутлан, Параньга районысо «Марий» да «Венера» озанлыклаште, шошо агам тӱрыс мучашленыт. Тыгодым Марий АССР-ын кажне гаяк тӱшка озанлыкыштыже 8-20 стахановец кушкын.
— Ынде изишак мöҥгеш пöртылам. 1920 ийыште Марий автономный областьым ыштымеке, кугыжаныш кучемыш марий-влакым шогалташ кӱлмӧ йодыш шогалын. Тидын шотышто лӱмынак комиссийым ыштыме улмаш. Тудыжо кугыжаныш да верласе кучемыш марий калыкын йӱлажым, тӱвыражым да йылмыжым палыше да пагалыше еҥ-влакым веле палемден. Южо кантонышто (районышто) чыла документацийым марла гына вӱденыт. Тидын шотышто, Анатолий Николаевич, кузе шонеда: Конституцийым приниматлымекат, ала тиде корно денак кайыман улмаш?
— Ик могырым ончалаш гын, чыла тиде марий калыклан сай лийын. Республикыштына шкем пагалымаш, марий шам, рушла ойлаш гын, самосознаний вигак кушкын каен. Рушла кутырен моштыдымо-шамыч ласканрак шÿлалтеныт. Адакшым марий специалист-влаклан кугыжанышын тӱрлӧ органышкыже омса кумдан почылтын. Тыгодымак марий йылмым палыдыме-влаклан кундемыштына пашам ышташышт неле лийын, сандене нуно вуянчыланаш тÿҥалыныт. Тидыже кундемыштына руш ден марий-влаклан ваш шогалаш амалым ыштен. Чыла документым марла гына возымо денат нелылык лектеден. Моло регионышко але Москвашке колташ ямдылыме документ-шамычым садак рушла возаш кÿлын. Весе: документым марла гына ямдылаш тунемше чиновниклан Москва гыч толшо документ-влак дене пашам ышташ куштылгыжак лийын огыл. Векат, варажым тиде перекос манметым марий чиновник-шамыч шкештат умыленыт да чыла документацийым рушла ямдылаш тÿҥалыныт. А кугыжаныш пашае‰-влак нерген ойлаш гын, нуно кугыжаныш да муниципальный органлаште республикысе да районласе калык чот дене келшышын лийшаш улыт. Мутлан, Марий Элыште кызыт 42 процент марий ила гын, регионысо кучемыштат тынарракак марий е‰ лийшаш, шонем. Совет Ушем жапыште тиде принцип эре шукталтын.
— Марий Эл Кугыжаныш Погын Марий АССР-ын Конституцийжым приниматлымылан 80 ий теммым кузерак палемдаш тÿҥалеш?
— 25 июльышто Марий Эл Кугыжаныш Погын Йошкар-Олаште Чавайн лÿмеш Национальный библиотекыште Депутат кечым эртара. Тушто Марий АССР-ын Верховный Советшым ыштымылан 79 ий темме дене пырля республикнан Конституцийжым приниматлымылан 80 ий лиймымат палемда. Мероприятийыш депутат-влак деч посна республикнан вуйлатышыштым да районласе Депутат-влак погынымашын председательыштымат ÿжмӧ. Марий Эл Кугыжаныш Погынын Председательже Юрий Минаков кугу докладым ышта. Тыгак Марий АССР – Марий Эл кугыжаныш кучемын кÿшыл законодательный органже нерген документальный хроникым ончыкташ палемдыме.
Алексанрд ПЕТРОВ мутланен.
